යුරෝ පා ජා තිකයින් රටවල් ආක්‍රමණය කිරීමේදී යුද අවියක් ලෙස බෝ වන රෝග යො දා ගන්නා ලදි. කො ලො ම්බුස් නැ මති කෲර මූලධර්මවා දියා ඇතුළු ස්පා ඤ්ඤ ආක්‍රමණිකයින් රතු ඉන්දියා නුවන්ව සංහා රය කිරීමට යො දා ගත් ප්‍රබලම අවියක් වූයේ සරම්ප’ රෝගයයි.

ලංකා වේ පැරණියෝ සරම්ප රෝගයේ නම නො කියා එය දෙවියන්ගේ ලෙඩ’ නමින් හැඳින්වූහ. ඊට හේතුවක් තිබේ. සිංහලයන් හා කළ සටන් වලදී පෘතුගීසීන් ප්‍රහාරක ආයුධයක් ලෙස සරම්ප යෙදාගත් බැවිනි. සරම්ප, දෙවියන් විසින් මිත්‍යා දෘෂ්ටිකයන් වෙත එවන ලද රෝගයක් බව පා දිලිවරු කීහ. රතු ඉන්දියානුවන්ගේ මිනිස් බලය මැඬීම සඳහා සරම්ප බෝ කිරීමට පා දිලිවරු වූහ. දෙවියන් හඳුන්වා දීම සඳහා මහජනයා අතරට ගිය ඔවුන් ඔවුන්ට සරම්ප රෝ ගීන් භා විත කළ බ්ලැ න්කට් බෙදා දුන්හ.

මූලා ශ්‍රය – ඇමරිකා මහා ද්වීපයේ කතා න්දරය හෙවත් භික්‍ෂුව සහ බිස්තුව – කො ලට් සේනානායක, නාරද කරුණාතිලක

විස්කෝතු යන්න ලක් ජන වහරට හා මුසු වුණේ පෘතුගීසි යටත් විජිත සමයේ බව කියැවේ. පෘතුගීසි බසින් බිස්කොයුතුස් (biscoitus) යන්න ලක් වැසියන් වහරන්න ගත්තේ තමනට උච්චාරණයට පහසු විස්කෝතු ලෙස ය.

ඒ අනුව බලන විට ලක් ඉතිහාසයේ බිස්කට් ශත වර්ෂ පහකටත් වඩා වැජඹී තිබේ.

වසර 408 කට පසුව හෙළි වන කුමන්ත්‍රණයක කතාව
ලාංකීය ඉතිහාසය හා ලග්ගල ප්‍රදේශයත් අතර ඇත්තේ සමීප සබැඳියාවකි. මන්දයත් ලක් ඉතිහාසය සියුම්ව ගවේෂණය කිරීමේ පර්යේෂණ සම්බන්ධයෙන් ලංකාවේ පවතින විරල සංසිද්ධීන් පිළිබද සංස්කෘතියක් මෙරට නොමැති බැවිනි. එනිසාම ඇතැම් ඓතිහාසික සංසිද්ධීන් අප අතරින් වැළලී යයි. ඉතිහාසය විමර්ශනයේ දී ලිඛිත මූලාශ්‍ර මෙන්ම ජනශ්‍රැති සහ ශාන්තිකර්ම ආදී විශ්වාසයන් ද නිතැතින් අපට ප්‍රයෝජනවත් වන්නේය. මෙකී ද්විත්ව සාධක මගින් තහවුරු වන කථාවක් අපට ලග්ගල ප්‍රදේශයෙන් හමු විය. ඒ උඩරට රාජධානි සමය පසුබිම් කරගෙනය.

දුම්බර මිතුරෝ පරිසර සංවිධානයේ සභාපති නිමල් ආනන්ද කනහැර ආරච්චි මහතා සහ ලග්ගල ගැමියන් සමඟ එක්ව සිදුකළ මෙහිදී අනාවරණය වූ මෙම කතා පුවත සැබැවින්ම විස්මිතය.

කන්ද උඩරට රාජධානියේ අසහාය කාන්තා චරිත අතර මුල්තැනක් හිමි වන්නේ කුසුමාසන දේවිය හෙවත් දෝන කතිරිනා ට බව අප දන්නා කරුණකි. ඇතැම් විට කමලාසන දේවිය ලෙස ද හැඳින්වූ ඈ ‘කුසුම් ආස්ථාන, දෝන කතිරිනා, ලෝකනාථා, මහ බිසෝ බණ්ඩාර, ලෙසින් ද හදුන්වා ඇත.

වසර 33 ක් වැනි ඇයගේ කෙටි ජීවිත කාලය ලක් දෙරණෙහි චිරස්ථිතිය, අභිවෘද්ධිය සහ ශාසනයේ ප්‍රබෝධය පිණිස මහෝපකාරී වූ බව ඉතිහාසය පිරික්සන්නකුට පෙනී යයි.

එමෙන්ම ඇය නව සිංහල රාජ්‍ය වංශයක ආරම්භය ද සටහන් කරන්නියකි. ඒ බව පෘතුගීසි, ලන්දේසි සහ ස්වදේශික ලිපි ලේඛන රැසකින්ම සනාථ වෙයි.

කුසුම් ආස්ථාන නමින් ඇය ඉපිද ඇත්තේ 1580 දී පමණ යැයි සැලකේ. ඇගේ පියා එවකට සෙංකඩගල රාජ්‍යාධිපති කරල්ලියද්දේ බණ්ඩාරය. (1551-1582) තුන්වන ජයවීර නමින් ද ඔහු හඳුන්වා ඇත. සෙංකඩගල රාජධානියේ ප්‍රථම රජු ලෙස සැලකෙන සේනා සම්මත වික්‍රමබාහු (1463 – 1511) කරල්ලියද්දේගේ සීයා වන අතර, පියා 1511-1552 අතර රජ කළ දෙවන ජයවීර රජු විය.

කුසුමාසන දේවියගේ වැඩුමල් සොයුරිය දෝන මාගරීටාය. ඇය කෝට්ටේ ධර්මපාල කුමරුට 1573 දී විවාහ කර දී තිබේ. සොයුරා 1582 දී උඩරටින් පලා යන විට අතරමග දී වූ ගැටුමකින් මරණයට පත්ව ඇත. කුසුමාසන දේවිය ඔටුන්න හිමි කුමරියක වන්නේ මේ උරුමය අනුවය.

කන්ද උඩරට රාජ්‍යය වෙත ප්‍රබලම බලපෑම එල්ල වූයේ මායාදුන්නේ ගේ සීතාවක රාජධානියෙනි. එබැවින් ඔවුහු කෝට්ටේ පාර්ශ්වය සමඟ නිරන්තර සබඳතා පවත්වා

ගත්හ.ඒ උදෙසා දෙපස අතර ආවාහ විවාහයන් පවා එකළ සිදුවිය.

කෝට්ටේ ඔටුන්න හිමි කුමාරයා වූ ධර්මපාලයන්ට කරල්ලියද්දේගේ සොයුරිය විවාහ කර දීම එහි එක් අවස්ථාවක් ලෙස සැලකිය හැකිය. ඇය මියගිය පසු සිය දියණිය වූ දෝන මාගරීටා, ඥාතීත්වය නොසලකාම විවාහ කර දුන්නේද රාජ්‍යාරක්‍ෂාව පිණිසමය. එමෙන්ම කරල්ලියද්දේ සිය පියා වූ ජයවීරට එරෙහි වූ අවස්ථාවේ ජයවීර සිය පවුලේ අය සමඟ පලා ගියේ ද මායාදුන්න වෙතය.

1581 දී මායාදුන්නේ මියගිය අතර අනුප්‍රාප්තිකයා වූයේ රණශූර ඔහු පුත් රාජසිංහය. හෙතෙම 1582 දී සිය බලමුළු කන්ද උඩරට

ආක්‍රමණයට එවූයේ ජයග්‍රහණය උදෙසා සියලු ක්‍රමෝපායයන් සැලැස්වීමෙන් අනතුරුවය. එහි දී ප්‍රබලම කාර්යය සිදුකරන ලද්දේ පේරාදෙණියේ වීරසුන්දර බණ්ඩාර නමැති සෙන්පතියා විසිනි. මෙහි දී කරල්ලියද්දේ රජුට සෙංකඩගල රාජ්‍යය අතහැරීමට සිදුවිය. ඒ වන විටත් කිතුදහම වැලඳ සිටි හෙතෙම ත්‍රිකුණාමලයේ පෘතුගීසි බලකොටුව වෙත පලා ගියේ පවුලේ අය ද සමඟිනි.

ඒ වන විට කුසුමාසන දේවිය සිඟිත්තියකි. ඇයගේ සොයුරා මරණයට පත්වූයේ ඒ එන අතරවාරයේ වූ ගැටුමකිනි. ඔවුන් සමඟ රජුගේ බෑණනුවන් වූ යමසිංහ බණ්ඩාර කුමරු ද විය.

පසු කලෙක වසූරිය ඇතුඵ ලෙඩ රෝග වැලඳීමෙන් කරල්ලියද්දේ සහ දේවිය මරණයට පත්වූහ.

ඊට මත්තෙන් කරල්ලියද්දේ විසින් කුසුමාසන දේවියගේ ආරක්‍ෂාව සහ මතු උඩරට සිහසුනට ඈ පත්කිරීමේ වගකීම පෘතුගීසි බලධාරින්ට ලබා දුන්නේය. ඇය මන්නාරම් බලකොටුවේ විසූ ගේබ්‍රියෙල් කොලොස් සහ කතිරිනා ද, ආබ්‍රෙව් යුවලේ භාරකාරීත්වය ඇතුව හැ දී වැඩුනාය. ඒවන විටත් ඈ දෝන කතිරිනා නමින් ද යමසිංහ බණ්ඩාර දොන් පිලිප් ලෙසින්ද බෞතීස්ම ලැබ සිටියහ.

කලක් ඇවෑමෙන් රාජසිංහගේ පාලනය උඩරැටියන්ට වහකදුරු විය. ඔවුනගේ ඉල්ලීමෙන් පෘතුගීසි ඇසුරේ වැඩුනු යමසිංහ බණ්ඩාරයන් හෙවත් දොන් පිලිප් මාතලේ වාසලකෝට්ටේ දී ඔටුනු පළඳවා කන්ද උඩරට රාජ්‍යත්වයට පත් කෙරිණි.

එහි දී ඔහුට සහාය වූයේ කොනප්පු බණ්ඩාර හෙවත් දොන් ජෝන් නමැති රණශූරයෙකි. හෙතෙම රාජසිංහයන්ට උඩරට දිනා දීමට සහාය වූ පේරාදෙණියේ වීරසුන්දර බණ්ඩාරගේ පුත්‍රයා වූ අතර, රාජසිංහ රජු වීරසුන්දර කෲර ලෙස මරණයට පත්කළ පසුව පෘතුගීසි ඇසුරේ ගෝවේ ද වාසය කර සුරවිරුකම් පෑ එඩිතර අයෙකි. යමසිංහ බණ්ඩාරයන් හෙවත් දොන් පිලිප් රාජ්‍යත්වයට පත්කොට දින කීපයකින් මරණයට පත්විය.

එය කොනප්පු බණ්ඩාර විසින් වස දීමෙන් සිදු වූවක් යැයි ප්‍රචලිතය.පෘතුගීසිහු එවිට දොන් පිලිප්ගේ පුත්‍රයකු රජ කමට නම් කළත් උඩරට ප්‍රභූන්ගේ ආශිර්වාද ලත් කොනප්පු බණ්ඩාර පළමුවන විමලධර්මසූරිය නමින් රජකම ලබාගත්තේ උඩරැටියන් ද අමන්දානන්දයට පත් කරමිනි. ඔහුගේ පළමු කාරිය වූයේ පෘතුගීසින් නගරයෙන් පලවා හැරීම හා තමා බෞද්ධයෙක් වූ බව ප්‍රකාශ කිරීමය.

අස්ගිරි තල්පතේ ඒ බව දැක්වෙන්නේ මෙලෙසය. ”රාජ්‍යවාසී සංඝයා හා රදලවරු රැස්ව උඩකට්ටුවේ සිරිත් ප්‍රකාරව ශ්‍රී බුද්ධ වර්ෂ දෙදහස් එකසිය පන්තිස් වැන්නෙහි (1592) කොනප්පු බණ්ඩාර කුමරුට විමලධර්ම රජ යැයි නම් තියා සෙංකඩගල රජ පමුණුවා ගත්තාහ’’ යනුවෙනි.

උඩරටින් ගිලිහී ගිය සිය අභිමානය යළිත් ලබාගැනීමට පෘතුගීසිහු දැවැන්ත සටනක් යළිත් ආරම්භ කරනුයේ ඉන් වසර දෙකකට පසුවය. උඩරට කිරුළ හිමි දෝන කතිරිනා රාජ්‍යත්වයට පත්කිරීම මගින් බලය අත්පත්කර ගැනීම එහි සැලසුම විය. දෝන කතිරිනා හට පෘතුගීසි කුමරකු සරණ කර දීමටද එහි යටි අරමුණක් විය.

උතුරු සහ නිරිත දිගින් පැමිණි පෘතුගීසි සහ ලස්කිරිඤ්ඤ (දේශීය) සේනාවන්ට අණ දුන්නේ පේදුරු ලෝපෙස් ද සූසා නමැති පෘතුගීසි සෙන්පතියාය. 1594 ජුලි 06 දින මහනුවරට ළඟා වූ පිරිසේ දේශීය සෙබඵන් පමණක් 20000 ක් සිටි බව “පෘතුගීසින් හා ලංකාව” නමැති පොතේ සඳහන් කර තිබේ.

නගරයට ඇතුඵ වූ පෘතුගීසි ප්‍රමුඛ බලමුඵ පළමුව කුමරිය රාජධුරයේ නම් කළහ. මේ වන විට විමලධර්මසූරිය රජු පසුබා ගොස් සිටියහ. දෝන කතිරිනා කුමරිය වටා සිටියේ පෘතුගීසින් වීමත් ඇය පෘතුගීසි කුමරුවකුට පාවා දීමට සැරසෙන බවටත් ආරංචි පැතිර යාමෙන් නුවරුන් කලබල වූහ.

මේ අතර, එම වර්ෂයේම ඔක්තෝබර් මාසයේ 06 දින උදා විය. ලක් ඉතිහාසය සුරක්‍ෂිත කළ දැවැන්ත සටනක් එදින සිදුවිය.

එය දන්තුරේ සටන නම් වේ. කල්යල් බලා විමලධර්මසූරිය රජු එල්ල කළ මෙම ප්‍රහාරයෙන් පෘතුගීසි බලමුළු සුණුවිසුණු විය. ඉතිරිවූයේ 93 දෙනකු පමණකැයි රිබෙයිරෝ නම් පෘතුගීසි ලේඛකයා සඳහන් කර තිබේ.

පෘතුගීසින් යටතේ දේශීය භට පිරිසට නායකත්වය දුන් මනම්පෙරුම මොහොට්ටාල හෙවත් ජයවීර බණ්ඩාරයන් පෘතුගීසින් ලවාම මරණයට පත්කර තිබුණේ විමලධර්මසූරිය රජු විසිනි. ඒ දේශීය බලමුඵ සියල්ල විමලධර්මසූරියට පක්‍ෂවී සිටිය දීය. පෘතුග‍ීසි ආරක්‍ෂකයින් දෝන කතිරිනා කුමරිය රැගෙන පලා යමින් සිටිය දී නුවර බලනේ දී උඩරට රැකවලුන්ට හසුවූ බව ඉතිහාසයේ දැක්වෙයි.

පසුව ඇය ජීවග්‍රහයෙන් ගෙන රජු හමුවට පමුණුවන ලදී. උඩරට සිංහල බල අධිකාරියේ නිත්‍යානුකූල සංකේතය බඳු කුසුමාසන දේවිය විමලධර්ම රජු විසින් විවාහ කර ගන්නා ලද අතර ඉන් විමලධර්මසූරිය රජුගේ රාජ්‍යත්වයට තිබූ බලවත් බාධකයක් ද මගහැරී ගියේය.

එනම් කොනප්පු බණ්ඩාර රාජ්‍යවංශිකයකු නොවීය. ඔහු පේරාදෙණියේ ප්‍රාදේශීය පාලක පරපුරකින් පැවත එන්නෙකි. ඒ බව එකළ උඩරැටියන් අතර පවා සාකච්ඡා වූ බව පෙනේ.

පෘතුගීසිහු ඉන් කෙතරම් කම්පනයට පත්වී ද යත් පෘතුගීසි ලේඛක රිබෙයිරෝ එය දක්වා ඇත්තේ මෙලෙසය.

‘‘දොන් ජෝන් ඈ තම අතට පත්වූ විගස සියලු දෙනාට පෙනෙන පරිදි ඇය ප්‍රසිද්ධියේ දූෂණය කළේය. ඉන් ඔටුන්න අරබයා වූ අභිප්‍රාය සාර්ථක කර ගති.” යනුවෙනි. කෙසේ වුවද එම පොතේ පරිවර්තක පෝල් ඊ. පීරිස් මහතා එය ප්‍රතික්ෂේප කරන අතර විමලධර්මසූරිය රජු ගේ ජීවන ප්‍රවෘත්තිය සඳහන් අන් පොත්පත් විස්තර අනුවද එවැන්නක් සිදුවූ බවට වෙනත් සඳහනක් නොමැත.

එවකට 14 වියැති දැරියක වූ කුසුමාසන දේවිය වැඩිමහලු විමලධර්මසූරිය රජු හා විවාහය මෙරට ඉතිහාසයේ අතිශය වැදගත් සන්ධිස්ථානයකි. ඉන් ලද ස්ථාවරත්වය 17 සියවසේ ශ්‍රී ලංකාව ලද ආගමික, ශාසනික, ආර්ථික හා ස්වෛරීත්වයේ සියලු ජයග්‍රහණවලට තුඩු දී තිබේ. 1604 දී මැයි මස 01 දා සිය යුග මෙහෙවර අවසන් කරන විමලධර්මසූරිය රජු සිය දරු පිරිස සහ රාජ්‍යය ඔහුගේ සුළු මවගේ පුත්‍රයා වූ සේනාරත්න හෙවත් සෙනරත් රජුට පවරමින් මිය යන්නේය.

1604 දී රාජ්‍ය පාලනය භාරගත් සෙනරත් රජු 1605 දී සිය අග බිසව ලෙස කුසුමාසන දේවිය පත්කර ගන්නේ රාජ්‍යත්වයට හිමිකම පෙර සේම තහවුරු කර ගනිමිනි. ඔහුට ද රාජ්‍යත්වය සඳහා සහාය වන කුසුමාසන දේවිය ඉන් වසර 09කට පසු 1613 ඇතිවූ උණ රෝගයක් හේතුවෙන් සිය මාතෘ භූමිය උදෙසා ඉටුකළ පරිත්‍යාගශීලී මහඟු වගකීම් සමුදාය නිමා කරමින් දැයෙන් සමුගන්නීය. පසු කලෙක සෙනරත් රජු සිය පුතුන් අතර රාජ්‍යය බෙදා හැරියේය.

කුසුමාසන දේවියගේ දරුවන් ගැන මතවාද කීපයක් පවතියි. ඒ සියල්ල සැලකූ විට විමලධර්මසූරිය, කුසුමාසන දෙදෙනාට පුතුන් සිව්දෙනකු සහ දියණියක ද සෙනරත් රජුට දාව එක් පුතකු ද සිටි බව තහවුරු වේ.

පළමු විවාහයේ පුතුන් සිවු දෙනාගෙන් පළමුවැන්නා රාජසූරිය ආස්ථානය. හෙතෙම ඔටුන්න හිමි කුමරා ලෙස නම් කරනු ලැබ සිටියෙකි. කෙසේ වුවද 1612 දී හෙතෙම මහවැලි ගඟේ ගිලී මියගිය බව ඉතිහාස කරුණුවල සඳහන්ය. සෙනරත් රජු විසින් හේ උපායකින් මරා දැමූ බවට ද සැක කෙරේ. දෙවැන්නා උඩුමාලේ ආස්ථාන නම් විය. හේද කුඩා අවදියේම මියගොස් තිබේ.

සෙනරත් රජු 1631 දී පුතුන් තිදෙනාට උඩරට බෙදා දීමේ දී එවකට ජ්‍යෙෂ්ඨ වූ කුමාරසිංහට ඌව පැවරුණි. ක්‍රි.ව 1600 දී උපන් විජයපාලට මාතලේ රාජ්‍යය හිමි විය. හේ 1654 දී පෘතුගාලයේ දී මිය ගොස් තිබේ. බාලයා වූ රාජසිංහ සෙනරත් රජු ඇවෑමෙන් සෙංකඩගල රාජ්‍යයේ උරුමකරුවා විය. කුමාරසිංහ සහ විජයපාල දෙදෙනා විවාහ කර ගෙන ඇත්තේ එවකට යාපනයේ පාලකයාගේ දූවරුන් දෙදෙනාය. ඔවුහු 1633 දී දඹුලු විහාරයේ නේත්‍ර ප්‍රතිෂ්ඨාපන උළෙලට ද එක්වූ බව දඹුලු තුඩපත කියයි.

මීට ඉහත දැක්වූ පරිදි කුසුමාසන දේවියගේ පළමු දරුවා රාජසූරිය ආස්ථානය. හේ මිය ගියේ 1612 දීය. කුසුමාසන දේවියගේ අභාවයට ද පුතුගේ වියෝව බලපෑ බව සඳහන්ය. පොත්පත් රැසක දැක්වෙන්නේ හෙතෙම දිය නෑමට ගිය විටක මහවැලි ග‍ඟේ ගිලී මියගිය බවය. නමුත් ඊට වෙනස් කථාවක් අපට අසන්නට ලැබෙන්නේ ලග්ගල පැරණි ශාන්තිකර්ම හා ජනශ්‍රැති ආශ්‍ර‍ෙයනි.

ඓතිහාසික ලකේගල පාමුල පිහිටි රණමුරේ ගම්මානය හරහා රණමුරේ ඔය අදටත් ගලා බසියි. ඒ දෙපස හල්මිණිය සහ කඩුවෙල නමින් පැරණි ගම්මාන දෙකක් වෙයි. රණමුරු ඔය ‘ආස්ථාන ගංගාව’ ලෙසින් හැඳින්වෙන බව ලග්ගල පැරණි යක්කම් යාතිකාවල සඳහන්ය.

එහි පුද ලබන එක් දෙවියකු වන්නේ ආස්ථාන දෙවියන්ය. මේ අනුව ශාන්තිකර්මවල කියවෙන ආස්ථාන සහ කුසුමාසන දේවියගේ පුත් ආස්ථාන දෙදෙනකු නොව එක් අයකු බව පෙනී යන්නේය. ඒ බව වඩාත් විස්තර වන්නේ ජනශ්‍රැති අනුවය. ශාන්තිකර්ම වෛද්‍යවරුන්ගේ විස්තර කිරීම අනුව එය මෙසේ සඳහන් කළ හැකිය.

“කුසුමාසන දේවිට දරුවො ගොඩක් හිටියා. මෙයාලා අතර රජකමට ආරවුල් ඇති වුණා. ඔටුන්න හිමි රාජසූරිය කුමාරයා තමන්ගේ වාරෙ එනකං හැංගිලා හිටියා. ඒ හැංගිලා හිටියෙ මේ රණමුරේ කඩුවෙල ගමේ කඩුවෙල රටේ රාළගේ ගෙදරයි.ඒ පරපුර තාම ඉන්නවා. ඒ ඇත්තො උඩත්තව, කිවුලවාඩිය, මහියංගනය වැනි පළාත්වල යාම්ඊම් කරල තියෙනවා .

නමුත් දවසක් මෙහෙ ඇත්තෙක් රජතුමාට ඒ බව කියලා තියෙනවා. රජුගේ අණින් රජ කුමරකු ඇවිදින් මෙයාගෙ තොරතුරු සොයලා මාළිගයට යන්න අඬගහලා තියෙනවා.

දෙදෙනා අතර කතා බහ රණ්ඩුවක් බවට පත්වෙලා. රාජසූරිය මරා දමා රජය ගන්න කුමන්ත්‍රණ තිබුණ බව එයා දැන ගෙනයි හැංගිලා හිටියේ.ඒ වෙන කොට මෙයා මෙහෙන් පෙළවහකුත් කරගෙන ඉඳලා තියෙනවා. රාජසූරිය නැවත සෙංකඩගල යාම ප්‍රතික්ෂේප කලෙන් නොආවොත් රජ සිරිත අනුව මරා දමන බව කුමරු පවසා තියෙනවා.

ආස්ථාන කුමරු ආපසු යාම තරයේම ප්‍රතික්‍ෂේප කොට අවැසි නම් කපා දමන්නැයි” සොයුරා කුමරාට දන්වා තිබෙනවා.

මේ සංවාදය සිදුවන විට දෙදෙනා සිට ඇත්තේ රණමුරු ඔයේ දිය කඩක් අසලය. වාදය අවසන්ව ඇත්තේ කුමරා විසින් ආස්ථාන කුමරුට කඩුවෙන් කෙටීමෙනි. කෙසේ වුවද කඩු පහරින් ඔහු එකවර මරණයට පත්ව නැත.

එහි දී හෙතෙම කුමරුට පවසා ඇත්තේ මරා දමන්නට අවශ්‍යම නම් තම හිස කපා එක වතුර වළකටත් කඳ කොටස වෙනත් වතුර වළකටත් දමන ලෙසය.ඉක්බිතිව එය එසේම සිදුවිය. දින 07ක් පුරා ඔය දිගේ ලේ ගලා ගිය බවත් ඒ අවට ගම්වාසීන් හට බීමට හෝ නෑමට හෝ නොහැකිව ළිං හාරා ගැනීමට සිදුවු බවත් ලග්ගල පැරැන්නෝ කියනවා. අදත් එම වතුර වළවල් දෙක දැක ගත හැකිය.තමා මරා දමන්නැයි ආරාධනා කළ හෙයින් හිස දැමූවල ‘ඉහළ ආරාධනා වළ’ ලෙසද කඳ දැමූ වළ ‘පහළ ආරාධනා වළ’ ලෙස ද තාමත් ප්‍රදේශවාසීහු හඳුන්වති.

පසු කලෙක ඔහුට රැකවරණය දුන් ඇත්තන් හට ඉඩකඩම් සන්නස් ලෙස පැවරුනු බව ද කියැවේ. ආස්ථාන දෙවියෝ අදත් ලග්ගල ගැමියන්ගේ බුහුමණට පාත්‍ර වන්නේය.

ලග්ගල ශාන්ති කර්මයන්හි කියැවෙන යාතිකාවක ඒ බව සඳහන් වන්නේ මෙසේය.

‘අයියයි මලයයි දෙන්නම සිටගෙන ලකමුල සෙවනේ දී.

දෙන්න දැකුම් පඬුරුත් පුද දීලා ලකේගල ට පිට දී.

යහන් ඇ‍ඳේ සැත පී දුටු සීනය තද වැර දී.

ආස්ථාන දෙවිඳුට හදිකම් කෙරුවේ කඩුවෙල ඉඩමේ දී.‘

ආස්ථාන කුමරුගේ රාජ්‍යත්ව උරුමය දිය කළ හැරි ආස්ථාන ගංඟාව හෙවත් රණමුරුඔය වත්මනේ ද වසර 408 ක් පැරණි එකී දුක්බර කථාව සඟවා ගනිමින් ගලා බසියි.

නැතහොත් හෝ හඬ නඟා ගලා ගොස් ලග්ගල – කළු ගඟ ජලාශයට එක්ව අද වන විට සාරවත් කෙත් වතු පෝෂණය කරන්නේ රාජාභිෂේක කුමරකු ඝාතනය කළ රක්ත වර්ණ රුධිරය ද සඟවා ගනිමිනි.

ඓතිහාසික මූලාශ්‍රයන්ට අනුව, සිංහල රාජ වංශයේ, රාජිනියන් පස් දෙනෙක් රාජ්‍ය විචාල බව ඓතිහාසික මූලාශ්‍රයන්ගෙන් හෙළිවේ. මුළුමහත් ආසියාවේ මෙන්ම ශ්‍රී ලංකාවේද ඔටුනු පළන් ප්‍රථම රැජිණිය වශයෙන් ඉතිහාසයට එක්වන්නේ අනුලා දේවියයි. ඇය වෙත සිහසුන හිමිවන්නේ ක්‍රි.පූර්ව 47 වන සියවසෙහිය. අනතුරුව පිළිවෙළින් සීවලි බිසව (ක්‍රි.ව. 35), ලීලාවතී බිසව (ක්‍රි.ව. 1197), කල්‍යාණවතී බිසව (ක්‍රි.ව. 1202), දෝන කුසුමාසන දේවිය (1581) යන රාජිනියන් ඔටුණු දරමින් මෙරට රාජ්‍ය පාලනයෙහි නිරත වූහ.  
මෙරට කිරුළ දැරූ සිංහල රාජ්‍ය වංශයෙහි අවසන් සහ ලා බාලම බිසවුන් ලෙස සැලකෙන්නේ කුසුමාසන දේවියයි. කනස්සල්ල, සන්තාපය සහ දුක්ඛ දෝමනස්සයන් අැයගේ මුළු දිවිය පුරාම ඇය ලුහුබැඳි සෙයක් අපට ඓතිහාසික මූලාශ්‍ර තුළින් විද්‍යමාන වේ. ඒ නිසාම ඇය ඉතිහාසයෙහි සනිටුහන් වන්නේ සිංහල රාජවංශයෙහි කඳුළු බිඳුව ලෙසිණි.  කුසුම් අාස්ථාන දෝන කතිරිනා ලෝකනාථා මහ බිසෝ බණ්ඩාර නම් ඕ තොමෝ උපත ලබන්නේ, ශ්‍රී ලංකාවේ රාජ්‍ය පාලනය බෙහෙවින්ම අවුල් වියවුල්ව පැවැති කාල වකවානුවකය.  

කුසුමාසන දේවිය, කරලියැද්ද බණ්ඩාර සහ ගලගම දෙනවක කුසුමාසන දේවියගේ දරුවකු ලෙසින් උපත ලබන්නේ 1578 වසරේදීය. මෙම පවුලේ වැඩිමහල් පිරිමි දරුවා ළදරු වියේදීම වසූරිය රෝගයෙන් මිය ගිය බැව් පැවසේ. කුසුමාසන කුමරියගේ අනෙක් සහෝදරිය වූ දෝන මාගරිටා කුමරිය දොන් ජුවන් ධර්මපාල රජුගේ මෙහෙසිය බවට පත්‍ වූවාය. කුසුමාසන කුමරිය බිලිඳු අවධියේදීම මව්පියන් වසූරිය රෝගයෙන් මියැදීම නිසා, ඇයට උරුම වූයේ මව්පිය සෙනෙහස අහිමි ළදරු වියකි. කරලියද්දේ බණ්ඩාරයන් මිය යන මොහොතේ කුසුමාසන කුමරියගේ භාරකාරත්වය, සිය ඥ‌ාතියෙකු වූ යමසිංහ බණ්ඩාරයන් වෙත පවරනු ලැබිණි. එනමුදු පෘතුගීසීහු යමසිංහ බණ්ඩාරයන් ගෝවට රැගෙන යාම නිසා, බිලිඳු කුමරියගේ රැකවරණය මන්නාරමේ පදිංචිව සිටි කැතරින්ද ආබ්රූ නම් වූ පෘතුගීසි කාන්තාවක් වෙත පැවරිණි. මෙහි දී පෘතුගීසි මිෂනාරිවරුන්ගේ මැදිහත් වීමෙන් ඇය දෝන කතිරිනා නමින් බෞතීස්ම කරනු ලැබිණි. ඇයට පෘතුගීසි බස, සංස්කෘතිය සහ ගෝවේ සිරිත් විරිත් සහ කලා ශිල්පයන්ද ප්‍රගුණ කරවීමට මිෂනාරිවරු බෙහෙවින්ම උපායශීලී වූහ. පාරම්පරිකව ඇයට හිමිව පැවැති සෙංකඩගල සිහසුනේ උරුමය පෘතුගීසීන් සතුකර ගැනීම ඔවුන්ගේ මූලික අභිප්‍රාය විය. ඒ සඳහා කුසුමාසන දේවිය ළමාවියේදීම පෘතුගීසි සෙනෙවියකුට විවාහ කරදීමට ඔවුහු සියුම් සැලැස්මක් දියත් කළහ.  

මේ වන විට කුසුමාසන කුමරිය ළමා වියේ කඩඉම පසුකරමින් යොවුන් වියට එළඹෙමින් සිටියාය. ඇයගේ අති සොඳුරු රූපශ්‍රීය, විනීත හැසිරීම් රටාව මෙන්ම කාරුණික ස්වභාවයද නන් දනන් ආකර්ෂණය කර ගන්නාසුළු විය. පෘතුගීසි සේනාධිනායක ප්‍රැන්සිස්කුද අර්සලෝස් නමැත්තා ගෝවේ සිට ශ්‍රී ලංකාවට ගෙන්වා, කුසුමාසන කුමරියගේ ආරක්ෂක කටයුතු ඔහුට පැවරුවේ මතු ඔහු ඇයට විවාහ කර දීමේ අභිලාෂයෙනි. 1594 දී පෘතුගීසි කපිතාන් ජනරාල් පේරෝ ලෝපේස් ද සූසා යටතේ දියත් කළ ආක්‍රමණයෙන් අනතුරුව, කුසුමාසන දේවිය උඩරට රැජින වශයෙන් පත්කරන ලදී.  

අනතුරුව කපිතාන් ජනරාල් පේදුරු ලෝපේස්ද, තම පුත්‍රයා වන දියෝගු ද සූසාට කුසුමාසන කුමරිය විවාහ කර දීමේ ප්‍රයත්නයක යෙදුනු බව ඓතිහාසික මූලාශ්‍රවල සඳහන් වේ. එහෙත් ඇය කිසිදු විටෙක පෘතුගීසි ජාතිකයෙකු සමග කිට්ටු සබඳතාවක් ගොඩනඟා නොගැනීමට උපායශීලී වූවාය. පෘතුගීසි කොලනියක් වීමේ අවද‌ානමෙන් මෙරට ආරක්ෂා වූයේ ඇයගේ එම උපායශීලීත්වය නිසාම බැව් මෙහිදී කෘතවේදීත්වයෙන් යුතුව සිහිපත් කළ යුතුය. පෘතුගීසි යුගයෙන් පසුව, වසර 300 ක් සිංහල රාජවංශය අඛණ්ඩව පවත්වාගෙන යාමට ද ඇයගේ මෙම සෘජු චරිත ලක්ෂණය පාදක වූ බැව් හැඟේ.  

පෘතුගීසීන් රාජ්‍ය උරුමය තමන් සතුකර ගැනීමේ අපේක්ෂාවෙන් කුසුමාසන කුමරිය පෘතුගීසි සෙනෙවියකුට විවාහ කර දීමේ අනවරත උත්සාහය ව්‍යාර්ථ වූයේ, කොනප්පු බණ්ඩාර, 1 වන විමලධර්මසූරිය නමින් උඩරට රජවීමත් සමගය. පේරෝ ලෝපේස් ද සූසාට තම හමුද‌ාවත් සමග පසුබැසීමට සිදුවිය. අනතුරුව විමලධර්මසූරිය රජු, රාජ්‍ය ලේ උරුමය ඇති කුසුමාසන දේවිය හා විවාහ වී තම රාජ්‍ය උරුමය තහවුරු කර ගැනීමට සමත් වේ. යුග දිවියට පත්වන අවස්ථාවේ කුසුමාසන කුමරිය 13 වන වියේ පසුවූ බවද වාර්තාවේ. විවාහයෙන් පසුව රට වැසියන් මහා ටිකිරි බිසෝ යන අන්වර්ථ නාමයෙන් ඇය හැඳින්වූහ.  

I වැනි විමලධර්මසූරිය රජතුමාට ද‌ාව කුසුමාසන දේවියට එක් දූ කුමරියක් සහ රාජසූරිය අස්ථාන, උඩුමාලේ අස්ථාන, කුමාරසිංහ අස්ථාන හා විජයපාල අස්ථාන යන පුත් කුමරුවන් සිවු දෙනෙක් සිටි බවද රාජාවලිය කතුවරයා සඳහන් කරයි. වෙනත් සමකාලීන ඓතිහාසික ලේඛනයන්ගෙන් සූරියදේවි සහ සාමාදේවී නමින් දූ කුමරියන් දෙනෙක් එම රජ පවුලට සිටි බව සනාථ වෙයි. කුසුමාසන දේවියගේ පුත් කුමාරවරුන් සිව් දෙනා දේශයේ ස්වාධීනත්වය රැක ගැනීම උදෙසා සුවිසල් මෙහෙවරක් ඉටුකර ඇති බැව් ඉතිහාසය අපට සිහිපත් කරවයි. 1629 දී කුසුමාසන දේවියගේ වැඩිමහල් පුත් වූ කුමාරසිංහයන් ඌවේ රාජ්‍යත්වයට ද දෙවන පුතුන් මාතලේ රජුන් ලෙසද පත්වේ. ඔවුන් දෙදෙනා විවාහ කරගෙන ඇත්තේ එවකට යාපනයේ පරරාජසේකරම් යුව රජුන්ගේ දූවරුන් දෙදෙනාය. ඔවුහු 1633 දී දඹුලු විහාරයේ නේත්‍ර ප්‍රතිෂ්ඨාපන උළෙලටද එක් වූ බව දඹුලු තුඩපත කියයි. 

 බාල පුත් රාජසිංහයන් 1628 දී සෙංකඩගල රජු ලෙසින් සිංහාසනයට පත්වූ බැව් බැල්සියස් සිය ලංකා පුරාවෘත්ත කෘතියේ සඳහන් කරයි. 1629-1636 දක්වා කුමාරසිංහ නිරිදුන් බදුලු ප්‍රදේශයේ පාලකයා වශයෙන් කටයුතු කර ඇත. කුමාරසිංහ රජුගේ පාලන සමය අතිශයින්ම වැදගත් යුගයක් ලෙස සැලකිය යුතුව ඇත. ඒමන්ද යත් ඔහුගේ රණශූරත්වය සැලකිය යුතු කාලයක් පෘතුගීසි ආක්‍රමණවලින් බදුලු රාධානිය ආරක්ෂා කර ගැනීමට අවකාශ සැලසීමය. 1630 දී පෘතුගීසි සෙන්පති කොන්ස්තන්තීනුද සා ඇතුළු සේනාව සහමුලින්ම ඝාතනය කර බදුලු රාජධානිය රැක ගැනීමට ක්‍රියා කළේය.  

කුසුමාසන දේවිය දෝන කැතරිනා නමින් බෞතීස්ම ලැබ සිටියද, ඇය මහනුවර දළද‌ා මාලිගාව ඉදිකිරීම ඇතුළු බෞද්ධ ආගමික පුනර්ජීවන කටයුතු සඳහා මහත් කැපවීමකින් යුතුව විමලධර්මසූරිය රජුට සිය අනුග්‍රහය ලබා දුන්නාය. දෙල්ගමුවේ සිට දළද‌ා වහන්සේ සෙංකඩගල පුරවරයට වැඩම වීම පිණිස, යටිනුවර වීදියේ මැණික්කරුවකු ලවා අගනා මැණික් ඔබ්බවන ලද රුවන්මය කරඬුවක් තනවා දීමට පුරෝගාමීව කටයුතු කර ඇත්තේ ද කුසුමාසන දේවියයි. වර්තමානයේ පවා ශ්‍රී දන්ත ධාතුන් වහන්සේ වැඩ සිටින්නේ කුසුමාසන දේවිය විසින් මාලිගය වෙත පූජා කරන ලද ස්වර්ණමය කරඬුව තුළය.  

1604 වසරේ සැප්තැම්බර් 05 වන දින විමලධර්මසූරිය රජු අභාවප්‍රාප්ත වීම නිසා කුසුමාසන දේවිය වැන්දඹුවක් බවට පත් වූවාය. ඇය වටා කේන්ද්‍රගතව පැවති රාජ්‍ය උරුමය මෙන්ම ඇයගේ රූප සම්පත්තිය, යෞවනත්වය නිසා ඇයට වැඩි කලක් වැන්දඹුවක් ලෙස සිය ජීවිතය හුදකලාව ගෙන යාමට අවකාශයක් නොසැලසිණි. කන්ද උඩරට ප්‍රබල අදිකාරම්වරු දෙදෙනෙක්, මායාදුන්නේ නම් ප්‍රාදේශීය කුමරුවෙක් ඇය විවාහ කර ගැනීමට සෑහෙන උත්සාහයක් ගනු ලැබූ බව පැවසේ.  

මේ අතර විමලධර්මසූරිය රජුගේ ඥ‌ාති සොයුරු සෙනරත් රාජත්වය ලැබ වැන්දඹු වූ කුසුමාසන දේවිය විවාහ කර ගන්නේ රාජකීය උරුමය තහවුරු කර ගැනීමේ අභිලාසයෙනි. දෙවන විවාහයෙන්ද කුසුමාසන දේවිය දරු තිදෙනෙක් බිහිකළ බව දැක්​වේ. ලග්ගල රණමුරු ඔයේ දිය කෙළියට පිටත් වුණු I වැනි විමලධර්මසූරිය රජුගේ වැඩිමහල් පුත්‍රයා වූ රාජසූරිය අස්ථාන කුමරු සෙනරත් රජුගේ අණින් දියේ ගිල්වා මරා දමනු ලැබිණි.  

සෙනරත් රජු රාජ්‍යය පවරා දීමේ දී දෙවන විවාහයේ පුත්‍ර දේවරාජසිංහට දේශයේ අතිශයින්ම වැදගත් රාජධානිය වූ සෙංකඩගල ලබාදෙමින් කළ විශේෂත්වයත් තම වැඩිමහල් පුතු දියේ ගිල්වා මරණයට පත්කිරීමත් හේතු කොටගෙන කුසුමාසන දේවිය දැඩි ලෙස කම්පිතව සිටියාය. ඒ අතරම තම දෑස ඉදිරිපිටදී ඇයගේ දියණියන් දෙදෙනාද සෙනරත් රජු අතින් අපයෝජනයට පත්වීම මවක ලෙසින් ඇයට තව දුරටත් දරා ගත නොහැකි වූ බැව් ද පැවසේ. මහත් කනස්සල්ලට, මානසික පීඩනයකට පත් ඇය 1610 වසරේදී සෙනරත් රජු අත්හැර සෙන්කඩගල රජ මැදුරෙන් නික්ම ගියේ සෙනරත් රජු නිසා තම කුසේ පිළිසිඳි දරු ගැබක් ද සහිතවය. විමලධර්මසූරිය රජු විසින් ඉදිකර තිබූ කෑගල්ල දිස්ත්‍රික්කයේ වැලිමන්නාතොට පිහිටි මාලිගය ඇය මියැදෙන තෙක් ඇගේ නිවහන විය. ඇය රජ වාසලින් නික්ම යාමේදී, තම වැඩිමහල් පුතුගේ අළු බඳුන ද ​රැගෙන ගියේ අකල්හි වියෝවූ පුතු කෙරෙහි ඇය තුළ පැවැති අසීමිත ආදරය සහ ලෙන්ගතුකම නිසාය. 

 මරණාසන්න මොහොතේ කුසුමාසන දේවිය තමන්ට බෙහෙවින්ම හිතෛෂීව සිටි කුරුවිට රාලගෙන් අවසන් ඉල්ලීමක් කළාය. තමාට සමාද‌ානයේ සැතපෙන්නට භූමද‌ානය කරන ලෙසත් තමා මේ ලෝකයේ වඩාත්ම ඇලුම් කළ තම පුතුගේ අළු බඳුන, තම රෝස පබළු ජපමාලය හා බයිබලය තමා අසල තබන ලෙසත්ය. කුරුවිට රාල විසින් එම ඉල්ලීම් ඉටු කරමින් කෑගල්ලේ වැලිමන්නා තොට රොක් හිල් වතුයාය ආසන්නයේ ඇයගේ සිරුර මිහිදන් කරනු ලැබිණි. මෙම භුමි භාගය පුරාවිද්‍යා රක්ෂිතයක් ලෙස ප්‍රකාශයට පත්වී තිබුණද, එහි පුරාවිද්‍යා කැණීම් සිදුකොට සංරක්ෂණය කිරීමට බලධාරීන් මෙතෙක් කිසිදු පියවරක් ගෙන නොතිබීම කනගාටුවට කරුණකි.  
මවුපිය සෙනෙහස අහිමිව සිටි බිලිඳු කුසුමාසන දේවිය හද‌ාවඩා ගැනීමේ කාර්ය මන්නාරමේ පෘතුගීසි පවුලක් වෙත පෘතුගීසීන් විසින් භාර දෙනු ලැබුවේ ඔවුන්ගේ සියුම් උපායමාර්ගයක මුල් පියවර වශයෙනි.

අනතුරුව ඇය පෘතුගීසි සෙනෙවියකුට විවාහ කර දී උඩරට සිහසුනේ උරුමය පෘතුගාලයට ලබා ගැනීම වැඩපිළිවෙළේ දෙවන පියවර වූ බව පැහැදිලි වේ. මන්නාරමේ කතෝලික පරිසරයක සිය ළදරු ජීවිතය ගත කිරීම නිසා, ඇය මුළු ජීවිත කාලය පුරාම කතෝලික බැතිමතියක් ලෙස ජීවිතය ගෙන යාම පිළිබඳව ඇයට දොස් පැවරීම සාධාරණ නොවේ. එනමුදු පෘතුගීසීන්ගේ සැලැස්ම පරිදි ඇය පෘතුගීසි ජාතිකයකු සමඟ විවාහ නොවීමට වගබලා ගැනීම පැසසුම් කටයුතුය. සිංහල රාජ වංශයේ පැවැත්ම වසර 300 ක් දක්වා අඛණ්ඩව පවත්වාගෙන යාමට ඇයගේ එම සෘජු භාවය ප්‍රධාන හේතු සාධකයක් විය. ඊට අමතරව සිංහල රාජධානිය රැක ගැනීම පිණිස සේනා මෙහෙය වූ රාජසිංහ වැනි ශ්‍රේෂ්ඨ රණකාමී පුත්‍රයකු බිහි කිරීම පිළිබඳවද කුසුමාසන දේවියට දැයේ ප්‍රණාමය හිමිවේ.  

මුළු ජීවිත කාලය පුරා කනස්සල්ලෙන් දිවි ගෙවා සිය යොවුන් වියේදීම දිවියෙන් සමුගත් කුසුමාසන දේවියගේ ජීවතුන් අතර සිටි ඇය​ගේ දියණියන්ගේ දිවි පෙවෙතද, මවගේ දිවි මංතලාව මෙන්ම කටුකොහොලින් ගහන විය. කුසුමාසන දේවියගේ වැඩිමහල් දෝනි සූර්ය දේවිය පිළිබඳව, දේශීය ඓතිහාසික මූලාශ්‍රයන්ගෙන් අනාවරණය නොවන විශ්වාසනීය, ඇසින් දුටු ඓතිහාසික තොරතුරු සමුද‌ායක් අනාවරණය කෙරෙන පෘතුගීසි භාෂාවෙන් ලියන ලද දුර්ලභ කෘතියක ඉංග්‍රීසි අනුවාදය ඕලන්ද පුස්තකාලයකදී, පරිශීලනය කිරීමට අපට අවස්ථාවක් ලැබිණි.  

‘‘1630 ගණන්වල මහනුවර – සොල්ද‌ාදුවකුගේ ඇසින්’’ යන මැයෙන් වූ මෙම කෘතිය ලියැවී ඇත්තේ, සෙංකඩගලපුර සෙනරත් නිරිඳුන්ගේ රජ වාසල පෘතුගීසි සොල්ද‌ාදුවෙක් සහ ගෘහ සේවකයෙක් අතර සිදුවූ සජීවි සංවාදයක් ස්වරූපයෙනි. මෙම සංවාදයේ නිර්නාමික ලේඛකයා කුමරියගේ ගුරුවරයා ලෙස කටයුතු කළ ෆ්‍රැන්සිස්කෝ නෙග්‍රාවෝ පියතුමා විය හැකි බව අනුමාන කෙරේ.  

ඔවුන්ගේ සංවාදයට මුල් වන්නේ රාජකීය මාලිග​යේ සුරූපී රජ බිසවුන්ය. ඇය පළමුවන විමලධර්මසූරිය රජු සහ කුසුමාසන දේවියගේ වැඩිමහල් දියණිය සූර්ය දේවී කුමරියයි. කථකයා කාර්ඩේනියෝ නම් පෘතුගීසි සොල්ද‌ාදුවා වන අතර සංවාදශීලී ලෙසින් ප්‍රශ්න විමසන්නේ රාජකීය මාලිගාවේ සේවය කරන පෘතුගීසි ජාතික ෆැබ්රිෂියෝය. 1630 ඌව ආක්‍රමණයේදී කොන්ස්තන්දසාගේ මෙහෙයවීමෙන් සිංහල හමුදාවන්ට එරෙහිව කළ සටනේදී කාර්ඩිනියෝ යුද සිරකරුවෙකු ලෙසින් සිංහල හමුද‌ාවන් යටතට පත්වූ අයෙකි. පසු කාලයේදී ඔහු රජ වාසල සේවයේ නිරතව සිටියේය. 

 ෆැබ්රිෂියෝ සංවාදයට මුල පුරන්නේ කුසුමාසන දේවියගේ දියණිය සූර්ය දේවියගේ සොඳුරු රූප ස්වභාවය පිළිබඳව කාව්‍යමය සජීවි සිතුවමක් පාඨක සිත් සතන්හි චිත්‍රණය කරමිණි.  

‘‘ඕ සුපසන්ය.  
දැකුම්කළුය  
ඉවසිලිවන්තය  
ඇය දෑත ගෙල වට  
දෙකන් පෙති  
ඉනවටද  

අභරණින් හිස්ය’’ පවසන කාර්ඩේනියෝ, බිසවුන් රහසින් පෙම් කළ පෘතුගීසි ජාතික කපිතාන් ජෙනරාල් නොරොන්හාගේ වියෝගයෙන් කම්පිතව වැළපෙමින් සිටින බවත් සඳහන් කරයි. ෆැබ්රිෂියෝ රැජිනගේ වයස ගැන කාර්ඩීනියෝගෙන් විමසූ විට අැය තවමත් යොවුන් වියේ පසුවන බවත් පවසයි. බිසොවුන් ගේ වියපත් සැමියා (සෙනරත් රජු) ඇයගේ මවගේද (කුසුමාසන දේවියගේද) ස්වාමිපුරුෂයා වූ නිසා, ඔහු සමඟ දිවි ගෙවන්නේ පෑරුණු කලකිරුණු සිතකින් බව ද සඳහන් කරයි.  

සෙනරත් රජ ඇයව බලහත්කාරයෙන් රැගෙන ගියා පමණක් නොව, ඇගේ වැඩිමහල් සහෝදර කුමාරයා ඝාතනය කළ බවත් රැජින තමා සමග පැවසූ බවත් කාර්ඩීනියෝ සඳහන් කරයි. කාර්ඩීනියෝ තවදුරටත් වාර්තා කරන්නේ මෙම හේතූන් නිසා ඇය ආභරණ පැළඳීම දැඩි පිළිකුලෙන් ප්‍රතික්ෂේප කළ බවය. ඇය කිසිදු ආකාරයක අලංකාර ඇඳුම් පැළඳුම් භාවිතා නොකළද, ඇගේ සුන්දර හා නිහතමානී වූ පෙනුම සියලු දෙනාගේ දෑස් ආකර්ෂණය කර ගත් බවද සඳහන් කරයි. කුසුමාසන දේවියගේ ඛේදනීය අභාවයේ සෝ සුසුම් වියැකී යාමටත් පෙර, වියපත් සෙනරත් රජ ළාබාල සූරිය දේවිය විවාහ කරගත් බවත්, සිංහාසනයට හිමිකම් කීමේ අඛණ්ඩ උත්සාහය තවදුරටත් සාක්ෂාත් කර ගැනීම පිණිස රජතුමා මෙවන් පියවරක් ගත් බවත් කාර්ඩීනියෝ වැඩිදුරටත් සඳහන් කරයි.  

1617 වසරේදී කුසුමාසන දේවියගේ දියණිය මිය ගිය පසුව අැයගේ බාල සොහොයුරියද වියපත් සෙනරත් රජු තම බිසෝ තනතුරට පත්කරගත් බව සඳහන් වේ.

ආචාර්ය ගාමිණී කාරියවසම්  

සිංහල රාජ වංශයට රැජනියන් 5 දෙනෙක් එකතු වූ බව ඓතිහාසික මූලාශ්‍ර පෙන්වා දෙයි. මෙරට ඔටුණු පලන් මුල්ම රැජන වූයේ අනුලා දේවියයි. ඒ ක්‍රිස්තුපූර්ව 47 වැනි සියවසේ දී ය. ඉන් පසුව ක්‍රි. වර්ෂ 35දී සීවලී බිසවත්, ක්‍රි. වර්ෂ 1197 දී ලීලාවතී රැජනත්, ක්‍රි. ව. 1202 දී කල්‍යාණවතී රැජනත්, ක්‍රි. ව. 1581 දී කුසුමාසන දේවියත් ලක්දිව ඔටුණු පැලඳුහ. දෝන කතිරිනා නමිනුත්, කුසුම් ආස්ථාන නමිනුත්, මහබිසෝ බණ්ඩාර නමිනුත් හැඳින්වූයේ ලක්දිව අවසන් රැජන වූ කුසුමාසන දේවියයි. කරල්ලියද්දේ බණ්ඩාරට දාව ගලගම දෙනවක කුසුමාසන ආර්යාවට 1578 දී උපන් ඇයගේ අනෙක් සහෝදරිය වූයේ කෝට්ටේ දොන් ජුවන් ධර්මපාල රජුගේ මෙහෙසිය වූ දෝන මාගරිටාය.

මේ කුසුමාසන දේවියගේ අතීත කතාවෙන් බිඳක් සහ ඇගේ අවසානයෙන් පසු ඇගේ සොහොනට සිදුවූ දේ පිළිබඳ සංවාදයට තුඩුදෙන ලිපියකි.

සිංහල වංශකතාවේ එන මායාදුන්නේගේ පුත් රාජසිංහ 1582 වසර වන විට සිටියේ ප්‍රබල හමුදා ශක්තියක් ගොඩනඟා ගනිමිනි. ඔහුගේ ඒකායන බලාපොරොත්තුව වූයේ කන්ද උඩරට සෙංකඩගලපුරය සිය අණසක යටතට ගැනීමටය. එවකට කන්ද උඩරට රජු වූයේ කරල්ලියද්දේ බණ්ඩාරය. (1513 – 1543)

කල්යල් බලා රාජසිංහ කළ උඩරට ආක්‍රමණයේදී කරල්ලියද්දේ බණ්ඩාර සිය දියණිය වූ කුසුමාසන දේවිත්, බෑණාත් සමඟ උඩරටින් පලා ගියේය. රාජසිංහ උඩරට අල්ලාගත් පසු එහි පාලනය බාර දුන්නේ වීර සුන්දර බණ්ඩාරටය. එනමුත් ඉන් ටික කලකට පසු ඔහු ඝාතනය කර බලය ලබා ගැනීමට නිකපිටියේ බණ්ඩාරට හැකි විය.

ඉන් අනතුරුව ඔහු වෙතින් උඩරට බලය අල්ලා ගත්තේ යමසිංහ බණ්ඩාරය. මේ සංග්‍රාම අවධියේ කරල්ලියද්දේ බණ්ඩාර ඇතුළු පිරිසට ආරක්ෂාව සැපයූවේ පෘතුගීසීන් විසින් මන්නාරම් බළකොටුව තුළය. එහිදී කරල්ලියද්දේගේ දියණිය කුසුමාසන දේවිය සහ බෑණා පෘතුගීසීන් විසින් දෝන කතිරිනා සහ දොන් පිලිප්පු ලෙසින් බෞතිස්ම කරන ලද්දේ උපක්‍රමශීලීව අනාගතයේදී උඩරට රාජධානිය අත්පත් කර ගැනීම සඳහාය.

එදා පෘතුගීසීන් ඇසුරේ සිටි කොනප්පු බණ්ඩාර සමඟ දොන් පිලිප්පු මන්නාරමේ සිට විත් උඩරට අත්පත් කර ගත්හ. දොන් පිලිප්පු රජු වශයෙන් උඩරැටියන් පිළිගත්තද ඔහුගේ ආගම පිළිබඳව වැසියන් අතර තිබුණේ අප්‍රසාදයකි. මේ හේතුවෙන් දොන් පිලිප්පු අබිරහස් ලෙස ඝාතනයට ලක් විය. උඩරට රාජධානියේ ඊළඟ පාලකයා බවට කොනප්පු බණ්ඩාර පත්වූයේ ඉන් අනතුරුවය.

ඔහු යළිත් බුද්ධාගම වැලඳගත් නිසා උඩරට රජු වශයෙන් හෙතෙම සැලකුම් ලැබීය. මේ අතර දෝන කතිරිනා විශාල පෘතුගීසි හමුදාවක් සමඟ කන්ද උඩරටට යැවූ පෘතුගීසීහු ඉන් බලාපොරොත්තු වූයේ උඩරට රාජ්‍යත්වය ඇයට ලබා දීමටය.

උඩරට සෙබළමුළුව පරාජය කළ පෘතුගීසි සේනාව උඩරට රැජන ලෙස ‘දෝන කතිරිනා’ පත් කර ගත්හ. නැවතත් කන්ද උඩරට අයකුටම රාජ්‍යත්වය පැවරීම පිළිබඳව උඩරැටියන් සතුටට පත් වූහ. එනමුත් ඇය රැජන වුවද පාලනය ගෙන ගියේ පෘතුගීසීන්ට අවශ්‍ය පරිදි වීම නිසා ක්‍රමයෙන් උඩරැටියන් සහ පෘතුගීසීන් අතර ගැටුම් ආරම්භ වූයේය.

එසේ හෙයින් පෘතුගීසීන්ගේ ඊළඟ උපක්‍රමය වූයේ දෝන කතිරිනාට පෘතුගීසි සෙනෙවියකු වූ පේදුරු ලෝපෙස් විවාහ කර දීමය. එහෙත් ඇය එය ප්‍රතික්ෂේප කර, ටික කලකට පසු පෘතුගීසීන්ට රහසේ වැලිමන්නාතොටට පලා ගියාය. ඇය එසේ පලා නොයන්නට පෘතුගීසීන්ට උඩරට අයිතිවන්නේ එම වසරේදීය. මේ අවස්ථාවෙන් යළි ප්‍රයෝජනය ගත් කොනප්පු බණ්ඩාර උඩරටට පැමිණ පෘතුගීසීන් පලවා හැරියේය. අනතුරුව වැලිමන්නාතොට සිටි දෝන කතිරිනා කුමරිය යළි සෙංකඩගලපුරයට ගෙන්වා ගෙන ඇය විවාහ කර ගත්තේය. ඒ වන විට ඇගේ වයස අවුරුදු 16කි. කොනප්පු බණ්ඩාර එතැන් සිට රාජ්‍ය විචාලේ පළමුවන විමලධර්මසූරිය නමිනි. (ක්‍රි. ව. 1591 – 1604) ඔහුට නියමාකාර රාජ්‍ය උරුමය ලැබෙන්නේද කුසුමාසන දේවි (දෝන කතිරිනා) විවාහ කර ගැනීම හේතුවෙනි.

තමන්ගේ ඥාති සහෝදර සෙනරත් කුමරුට උඩරට රාජ්‍යය පැවරූ විමලධර්මසූරිය රජු 1604 දී පරලෝකප්‍රාප්ත විය. සෙනරත් රජු (1604 – 1635) කලක් සසුන් ගතව සිටි අයෙකි. ඔහු මිය ගිය රජුගේ බිසව වූ දෝන කතිරිනා අග බිසව තනතුරේ තබා රාජ්‍යය ගෙන ගියේය. පළමුවන විමලධර්මසූරිය රජුට දාව ඇය එක් දියණියක්ද රාජසූරිය ආස්ථාන, උඩුමාලේ ආස්ථාන, කුමාරසිංහ ආස්ථාන සහ විජයපාල ආස්ථාන යන පුතුන් වැදුවාය. (රාජාවලිය)

වර්ෂ 1604 සැප්තැම්බර් 05 වැනිදා පළමුවැනි විමලධර්මසූරිය රජු මිය ගිය අතර ඒ වන විට ඔහු වසර 13ක් රාජ්‍යය පාලනය කර තිබිණි.

ඔහුගේ ඇවෑමෙන් කුසුමාසන දේවිය නැවතත් කෑගල්ල දිස්ත්‍රික්කයට අයත් වැලිමන්නාතොට මාලිගයට ගිය නමුත් අනතුරුව උඩරට රජ වූ සෙනරත් රජුගේ ද බිරිය වූවාය.

ඒ හේතුවෙන් විමලධර්මසූරිය රජුගේ ඥාතියකු වූ සෙනරත් රජුට ද උඩරට රාජකීය උරුමය තහවුරු කර ගත හැකි විය.

සෙනරත් රජු සමඟ විවාහයෙන් කුසුමාසන දේවි තවත් දරුවන් තිදෙනකු බිහි කළාය. දෙවැනි රාජසිංහ වැඩිමහල් පුතුය. ඇගේ මුල්ම විවාහයේ වැඩිමහල් පුතු වූ රාජසූරිය ආස්ථාන, ලග්ගල රණමුරු ඔයේ දිය කෙළියේ යෙදෙමින් සිටියදී රජුගේ උපදෙස් මත දියේ ගිල්වා මරා දැමුණු බව කියැවේ. දෙවැනි පුත්‍රයා බාල වියේදීම මිය ගියේය.

ඒ හේතුවෙන් දැඩි කම්පනයකට ලක්ව සිටියදී සෙනරත් රජු ඇය ඉදිරිපිටම තම දියණියන් දෙදෙනාද අපයෝජනයට ලක්වනු දැක මහත් පීඩනයකට ද ලක්ව සිටියාය. එබැවින් ඇය 1610දී සෙංකඩගලින් පිටමංව යළි වැලිමන්නාතොට මාලිගාවට ගොස් මිය යනතුරුම එහි විසුවාය.

ඇය මිය ගියේ 1613 ජූලි 20 වැනිදාය. ඇගේ අවසන් කටයුතු සිදු වූයේ වැලිමන්නාතොටදී බව ප්‍රකට මතයකි. කෙසේ වුවද අද ඇය විසූ මාලිගයත් සොහොනත් දැක ගන්නට නැත.

සියවස් තුනකට පමණ පසු ඇගේ සොහොනත් මාලිගයත් ක්‍රමයෙන් වැනසී ගොස් ඇති අතර, එම භූමිය තුළ ඉංග්‍රීසි යටත්විජිත සමයේදී රබර් වගාවට යොදාගෙන තිබිණි. ‘රොක්හිල්වත්ත’ නමින් පසුව හැඳින්වූයේ ඇගේ මාලිගය සහ සොහොන පිහිටි බිම් පෙදෙස බැව් කියනු ලැබේ.

1981 දක්වාම ඒවායේ නටබුන් දැක ගැනීමට ලැබුණු බව සඳහන් වේ. එහි තිබූ ඇය පිළිබඳ සිහිවටන පුවරුවක් ද ගලවා ඉවත් කර මේ වන විට අක්කර 7ක් වූ එම භූමිය තුළ නිවෙස් ඉදි කර ඇත.

එනමුත් ඇගේ සොහොන මහනුවර රාජකීයයන්ගේ සොහොනේ තිබූ බව ඇතමෙකුගේ මතයයි. අස්ගිරිය ගෙඩිගේ විහාරස්ථ උඩරට රජවරුන්ගේ සොහොන් බිමේ එය තිබෙන්නට ඇතැයි ද ඉංග්‍රීසීන් එය වනසමින් නුවර – මාතලේ දුම්රිය මඟ ඉදි කළ බව ද එම මතයෙන් කියැවෙයි.

සීතාවක රාජ්‍යයේ ආරක්ෂක උපක්‍රම කෝට්ටේ රාජ්‍යයේ ආරක්ෂාවට වඩා බෙහෙවින් දියුණු වීය. එයට හේතුවක් ලෙස සීතාවක රාජ්‍යයට සොබාදහමෙන් විශේෂ රැකවරණයක් ලැබීම බලපෑවේය. එය සීතාවක රාජසිංහ රජුට වඩාත් මහෝපකාරී වූ බව ද මේ තොරතුරු විමසීමේදී පෙනේ. කොබෝතුරාගල පර්වතය (ගැටහැත්තේ), නාරංගල කන්ද, බැලු‍න්ගල (දෙහිඕවිට පාර) යනාදිය සොබාදහමේ නිර්මාණයෝය. ඒවා සීතාවක රාජ්‍යයේ ආරක්ෂාව වැඩි දියුණු කළේය. එකී කඳුවලට කොළඹ, කෝට්ටේ, හංවැල්ල, කඩුවෙල, මල්වාන ප්‍රදේශ හොඳින් පෙනිණ. ඒවායේ වාඩිලා සිටි ඔත්තුකරුවෝ හා දුනුවායෝ නිරන්තරයෙන් සීතාවකට ළඟාවන සතුරෝ පිළිබඳ විපරමින් පසුවූහ. සැබැවින්ම සීතාවක රාජසිංහ රජුගේ යුද ජයග්‍රහණවලට මේ සන්නිවේදන මාධ්‍ය ඉතා වැදගත් ලෙස සොබාදහම විසින් නිර්මාණය කර දී තිබිණ.   

පුරාණ මහනුවර හා රත්නපුර මාර්ගය ආසන්නයේ සීතාවක ඔයත්, රිටිගහ ඔයත්, ගැටහැති ඔයත් ඇතුළුව තවත් පැත්තකින් බැලු‍ම්ගල කඳුවැටියෙන් ද ආරක්ෂිතව සීතාවක මහවාසල පිහිටි බැව් කියැවේ. එදා පුරාණ මහනුවර – රත්නපුර මහා මාර්ගය පිළිබඳ අලගියවන්න මුකවෙටිතුමා ලියූ සැවුල් සන්දේශයෙන් ද අදහසක් ගත හැකිය. ඒ අනුව මඟු‍ල් වීදිය (සීතාවක ඔයේ සිට නුගේවත්ත පාර දිගේ හීන් ඇළ තෙක්), විසුවිල්විට (වටඕවිට) සහ ගලපිටමඩ ප්‍රදේශය, ගැටසැත්ත (ගැටහැත්ත), මින්වාන (මින්නාන), ගැටදෙල්ගස මඩම (අඹරවිල), බෝපත්ත (බෝපැත්ත), අස්ගම (අස්ගඟු‍ල), තලාපිටිය (තලාවිටිය), මෙනේරිපිටිය බැවුල (මෙනේරිපිටිය), මිලිලවිටිය (මිල්ලවිටිය), දෙල්තොට, කුරුවිට, කොස්ගොඩ, බමුණාවත්ත, ගනේගොඩ සහ සපරගමුව (රත්නපුර) එම ගමන් මග ලෙස ගත හැකිය.   

සීතාවක රාජ්‍යය රිටිගහ ඔයෙන් එගොඩ “පල්ලේ වාසල” පිහිටා තිබිණි. ගැටහැති ඔයෙන් මෙගොඩ රාජකීය මල්වත්ත, තූර්යවාදක මඩු, රජවරුන් ප්‍රසිද්ධියේ කරන විනෝදාංශවලට අයත් අංගෝපාංගවලින් සැකසී තිබිණ. පිට නුවර ලෙස මේ ප්‍රදේශය හැඳින්විය. පිට නුවරින් පිට වීමට (කොළඹ/ කෝට්ටේ) ප්‍රදේශයට ඔය හරහා විශාල පාලමක් තනා තිබී ඇත. එය කොයිතරම් තාක්ෂණ අනුරූපීව හා උපක්‍රමශීලීව කර තිබුණේද යත් මේ පාලම අවශ්‍ය විට ගලවා අවශ්‍ය විට සවිකළ හැකි මට්ටමේ වූ බව කියැවේ. එම නිසා සීතාවක පිට නුවරටවත් පෘතුගීසීන්ට හෝ කෝට්ටේ රාජධානියේ සතුරන්ට ඒමට නොහැකි විය. මේ සියලු‍ උපක්‍රම සීතාවක රාජසිංහ රජුගේ යුද උපක්‍රම වඩාත් උලු‍ප්පවමින් පෙන්වයි. අවශ්‍ය විට මේ පිටනුවර පාලම හරහා ගොස් පෘතුගීසීන් හා සටන්කොට නැවත පාලම හරහා සීතාවකට පැමිණීම සිරිත විය. ඉන්පසු රාජධානියේ ආරක්ෂාව සඳහා යළිත් ඔය හරහා වන පාලම ඉවත් කර දමයි. 

තවත් අතකින් සීතාවක රාජධානිය සටන්වලට බලකොටුවක් වගේම ස්වභාවික කපොල්ලක ලක්ෂණ ගිරාඉඹුළ (කලු‍අග්ගල) බලකොටුවෙන් ඉස්මතු විය. එය ද සීතාවක රාජධානියට ඇතුළු වීමේදී සතුරන්ට බෙහෙවින් අවාසිදායක කාරණයක් විය. මෙතන කළුඅග්ගල ජෝන් බොස්කෝ පාසලත්, කතෝලික දෙව් මැඳුරත් නිර්මාණයේ දී එක අතකින් බලකොටුව විශාල ප්‍රමාණයක් විනාශ විය. ඊළඟට කොළඹ – රත්නපුර ප්‍රධාන මාර්ගය මෙතනින් වැටී ඇති නිසා පාර පුළුල් කිරීමේදී බලකොටුවේ ගල තවදුරටත් කුඩා බව වූ බව දැනගන්නට ලැබේ.   

සීතාවක රාජසිංහ රජතුමාගේ අරමුණ වූයේම කෝට්ටේ අල්ලා ගැනීම සහ පරංගි රටින් පලවා හැරීමය. එහිදී රජු කිසි විටෙකත් කුල බේද, ජාති බේද නොසලකා තම සේනාව සන්නද්ධ කළ බැව් පෙනේ. අඩු කුලේ යැයි සම්මත වුවද, ජාති වශයෙන් සිංහලයෝ නොවන අයවලු‍න් ද රජතුමා සීතාවක බලසේනාවට බඳවා ගත්හ. එවැනි සමගියක් නැති වීම, ජාති කුල ආගම් වශයෙන් භේද භින්න වීම, සීතාවක රාජ්‍යයට අවාසියක් ලෙස රාජසිංහයෝ සිතන්නට ඇත. 

 මේවාට උදාහරණ ද කිහිපයක් දක්වාලිය හැකිය. වරක් ගිරා ඉඹුළ (කලු‍අග්ගල) බලකොටුවේ හේවායන් අතර බරපතළ ගැටුමක් නිර්මාණය විය. මෙහිදී හේවායන් දෙපිරිසකට බෙදී සිටියහ. කොටසක් උසස් කුලවල අය ලෙසය. අනෙක් හේවායන් පහත් කුලවල අය ලෙසය. මේ අය එකට හිඳ ආහාර ගැනීමේදී උසස් කුලවල හේවායෝ එයට විරුද්ධ විය. උසස් කුලවල අය පහත් කුලවල අය සමඟ එකට හිඳ ආහාර නොගැනීමේ සිරිතක් එකල ලංකා සමාජයේ තිබිණ. මේ කුල භේදය ගිරාඉඹුළ බලකොටුවේ සීතාවක බලසේනාව අතරින් මතුවිය.   

අද ශාන්ත බොස්කෝ විද්‍යාලය හා පල්ලිය ඇත්තේ එදා ගිරා ඉඹුල බළකොටුව තිබූ තැනයි

බලකොටුවේ උසස් කුල හා පහත් කුල හේවායන් අතර බෙදීම ටිකෙන් ටික දුරදිග ගියේය. ඇතිවී තිබෙන ආරවුල විසඳීමට සීතාවක රාජ්‍යයට බලසම්පන්න මුදලිවරුන්ට ද නොහැකි විය. අවසානයේ ආරවුල සීතාවක රාජසිංහ රජු දක්වාම ගියේය.   

“හේවායන් බලකොටුවේ බෙදී සිටීම රාජ්‍යයට අනතුරක්. කුල භේදය සමාජයේ තිබුණට බලකොටුවේ එය ඇතිවීම පරංගින්ට වාසියි.” රාජසිංහ රජතුමා කල්පනා කළේය. එතුමා වහාම ගිරා ඉඹුළ බලකොටුවේ හේවායන් සිටින තැනට ආයේය. පැමිණ ආරවුල් ඇතිවීමට හේතු විමසා උන්හ. එවේලේ සීතාවක රාජසිංහ රජු කියා සිටියේ හේවායන් අතර කිසිම භේදයක් නොවීමට වගබලා ගත යුතු බවය. ඒ අනුව එදා සිට උසස් කුල හේවායෝ නිහඬව රජුගේ අණට කීකරු වූ බව කියැවේ. එපමණක් නොව සීතාවක රාජසිංහ රජුගේ කිසිම බලකොටුවක් තුළ මේ කුල භේදය හට නොනැගිණ. තවද අඩු කළ හේවායෝත්, ඉහළ කුල හේවායෝත් එදා පටන් එකට කෑහ බීහ.   

එසේම රජතුමා හේවායන්ට තනතුරු දීමේ දී ද මේ ජාති, කුල, ආගම් භේද නොසැලකූ බව පෙනේ. දක්ෂතාවයේ – හැකියාවේ හැටියට රජතුමා හේවායන්ට, බලසේනා ප්‍රධානීන්ට තනතුරු හා ගම්වර ලබා දුන්හ. සුදුස්සාට සුදුසු තැන දුන්නා මිස බේද නොසලකා හැරියහ. එයට හොඳම උදාහරණයක් වන්නේ අරිට්ඨ කීවෙණ්ඩු පෙරුමාල්ට දක්ෂතාවය සලකා බලා බලසේනාවේ ඉහළ තනතුරු ලබා දීමය. ඒ අනුව ඔහු සැබෑ දක්ෂයෙක් හා රණශූරයකු වූ නිසා දමිළයකු වුවත් ‘මාන්නප්පෙරුම මොහොට්ටාල’ යන නම පටබැඳ රාජ සභාවට පවා බඳවා ගත් බව ජනප්‍රවාදගත ය. 

තවත් අතකින් සීතාවක රාජසිංහ රජුගේ යුද බලඇණියේ මරක්කල හේවායෝ ද එම මරක්කල යුද නිලධාරීන් ද සිටි බව කියැවේ. සීතාවක රාජසිංහ රජුගේ සටන් ව්‍යාපාරයට පැරණි මායා රටට අයත් හේවාගම් කෝරලයේ ආරෝහ පරිණාහ දේහධාරී පුරුෂයෝ බෙහෙවින් උපකාර කළ බව කියැවේ. රාජසිංහ රජු පරංගි හා කළ ජාතික සටනේ දී රජුට උදව් දුන් වීර සෙබළුන්ගෙන් පැවත එන්නන් හේවාගම් කෝරළයෙහි අදත් බොහෝ සිටිති. විශේෂයෙන් රජු හේවායන් සඳහා පිදූ ගම්වර ද සීතාවක රාජ්‍යයේ තිබිණ. ඒ අතර හේවායින්න, හේවාගම, කඩුගොඩ, ගිරා ඉඹුළ, දැඩිගමුව, රණාල, අතුරුගිරිය අවට ප්‍රකටය.   

සීතාවක රාජධානියේ අවි ආයුධ තැනුනේත් ඒවා ගබඩා කර තිබුණේත් අවිස්සාවේල්ලට නුදුරු පනාවල ප්‍රදේශයේ බවට මතයක් පවතී. මෙහි පනාවල යන්න ‘පන්න’ හෙවත් ආයුධ ආම්පන්න වචනයෙන් බිඳී ආවක් යැයි ජනප්‍රවාදගත ය.   

තවත් ජනප්‍රවාද මතයක් වන්නේ සීතාවක රාජසිංහ රජුගේ මඟු‍ල් කඩුව පිළිබඳව වන මතයයි. මඟුල් කඩුව සෑදීමට යොදා ගන්නා වානේ කුඩු ආහාර සමඟ මිශ්‍රකර ළිහිණින්ට කෑමට දී තිබේ. ළිහිණින් මළපහ කළ පසු ඒවා සෝදා යළිත් වානේ කුඩු ලබා ගනී. මෙපරිදි හත් වරක් ළිහිණින් ආහාරයට ගත් වානේ මිශ්‍ර ආහාරවලින් පාදා ගත් වානේ කුඩුවලින් රජුගේ මඟු‍ල් කඩුව සාදා තිබේ. මේ ක්‍රමයට තැනූ ආයුද ඉතා ඉහළ පන්නරයකින් යුතුබව කියනු ලැබේ.   

අතීත සීතාවක රාජ්‍යය නොයෙක් යුද කටයුතු, ක්‍රියාකාරකම්, ගම්වර නිසා ව්‍යවහාර වූ නම් අදත් ගම්මාන ලෙස එනමින්ම පවතී. සීතාවක රාජසිංහ රජුගේ සටන් බිමක් තුළ පැවත එන බොහෝ ග්‍රාම්‍ය නම් හේවායන්, යුද ආම්පන්න, බලකොටු, දඬුවම් දීම් සම්බන්ධ ග්‍රාම්‍ය නාමවලට යම් සමානකමක් දැකිය හැකිය.   
ඉහත දක්වන ලද්දේ ඉන් කිහිපයක් පමණි. 

ඉන්දියන් සාගරයේ මුතු ඇටය යැයි විරුදාවලි ලත් මෙම සොඳුරු ලක්බිම සුරක්ෂිතව රැකගැනීම ඈත අතීතයේ සිටම අප රට පාලනය කළ පාලකයන්ට මහත් අභියෝගයක් විය. මුල් අවදියේ මෙරටට ආසන්නතම රට වූ ඉන්දියාවේ, විටින් විට තම බලය තහවුරු කරගත් චෝල, පාණ්ඩ්‍ය, කේරළ ආදී දකුණු ඉන්දීය පාලකයෝ තම බලය ශ්‍රී ලංකා භූමිය තුළට ද ව්‍යාප්ත කළහ. මෙරට පැවති සෞභාග්‍යවත් බව හා සම්පත් බහුලතාව ඊට බොහෝ හේතු සාධක විය.   

15 වැනි සියවස අවසානභාගය වනවිට බටහිර ලෝකයේ පෙරමුණ ගත් පෘතුගීසීහු වානිජ ලෝකය ග්‍රහණයට ගනිමින් කුළුබඩු වර්ග, මුතු, මැණික්, ඇත්දළ ආදී වටිනා සම්පත් සොයමින් තම ආගම ප්‍රචාරය කිරීමේ අරමුණ ද පෙරදැරි කරගෙන පෙරදිගට සංක්‍රමණය වූහ.  යුරෝපීය වැසියන් වූ පෘතුගීසීහු මෙරටට ළඟාවීමෙන් පසු මහත් අමන්දානන්දයට පත්වූහ. ඔවුන් පතන සියළු සම්පත් හා අපේක්ෂා මේ රට තුළින් ලද හැකි බව වටහා ගෙන අප රට සිය ග්‍රහණයට නතුකර ගැනීමට කළ හැකි සෑම ප්‍රයත්නයක්ම, කූඨෝපක්‍රමයක්ම යෙදූහ.   එකල අප රට කොටස් කීපයකට වෙන්කරගෙන කීපදෙනෙකු විසින් පාලනය කළ අතර ඔවුන් අතර ද බල අරගල නිතර සිදුවිය. සමහර කොටස් පාලනය කළ දුබල පාලකයන්ගේ පටු අරමුණු නිසා පෘතුගීසීන්ගේ පවිටු උපක්‍රමයන්ට අප රට පාලකයන් ගොදුරු වූ අවස්ථා ද විය.  රටේ සෞන්දර්යය හා වටිනා කුළුබඩු ඇතුළු සම්පත් කෙරෙහි ලොබ බැඳගත් පෘතුගීසීහු කෙසේ හෝ උඩරට ආක්‍රමණය කිරීමට අදිටන් කරගත්හ. ඒ සඳහා ඔවුන් දරදඬු කමින් පිරිපුන් පෘතුගීසි කපිතාන් ජනරාල්වරයකු වූ කොන්ස්තන්තීනු ද සා යටතේ සේනාවක් සංවිධානය කළේ දිගුකාලීන සැලසුමක් ද සහිතවය.  මේ වන විට උඩරට රාජධානි​යේ පාලකයා වූයේ සෙනරත් රජුය.

සෙනරත් රජුගේ පුතකු වූ මහා අස්ථානේ කුමරු විසින් උඩරට සිංහල හමුදාවට නායකත්වය දෙන ලදී.   ඌව ප්‍රදේශය හරහා උඩරට ආක්‍රමණය කිරීමට සැලසුම් කළ කොන්ස්තන්තීනු ද සා 1630 දී වැල්ලවාය ඔස්සේ තම හමුදාව මෙහෙය වීය. මෙහිදී උපක්‍රමශීලී වූ මහා අස්ථානේ කුමරු (පසුව 2 වැනි රාජසිංහ රජු) තම විශිෂ්ඨ යුද නායකත්වය ප්‍රකට කරමින් විවිධ ප්‍රදේශවල අභීත රණකාමී සෙන්පතිවරුන් යටතේ සංවිධානය වූ හමුදා සේනාංක මඟින් වැල්ලවාය රන්දෙනිවෙල වෙල්යායට පෘතුගීසි හමුදාව කොටුකර ගත්හ. මහා අස්ථානේ කුමරුගේ උපදෙස් මත පෘතුගීසීන්ට අමතක නොවන පාඩමක් ඉගැන්වීමට අදිටන් කරගත් සිංහල සෙන්පතිවරු තම හමුදා ඛණ්ඩ උපක්‍රමශීලීව මෙහෙයවා පෘතුගීසි හමුදාව සමූල ඝාතනය කොට කොන්ස්තන්තීනු ද සා ද මරණයට පත් කළහ. මෙම ඓතිහාසික සටන සිහිගන්වන ස්මාරක ස්ථම්භයක් පසුව 1963 දී වැල්ලවාය රන්දෙනිවෙල පිහිටුවා ඇත. (එහි ඡායා පිටපතක් මෙහි පළවේ)  මෙම රන්දෙනිවෙල සටනේ දී සටන් මෙහෙය වූ සෙන්පතිවරුන් අතර සිටි ධීර වීර රණශූර සෙන්පතියකු වූ වීරකෝන් මුදියන්සේලාගේ ඩිංගිරිහාමි, වීරකෝන්ගම, නිජබිම කරගත් අයෙකි. එතුමාගේ දක්ෂකම් පිළිබඳ තොරතුරු දැනගත් මහා අස්ථානේ කුමරු විසින් දෙන ලද නියෝගය පරිදි තම ගම් ප්‍රදේශය හා අවට ගම්ප්‍රදේශ වලින් ජාතිකාභිමානයෙන් ඔද වැඩුනු රණශූර යුද භටයන් විශාල පිරිසක් සංවිධානය කර පුහුණු කරවා තම නායකත්වය යටතේ සටන මෙහෙයවා ඇත.   

රන්දෙනිවෙල සටනේ දී උපක්‍රමශීලී අභීත සෙන්පතියකු ලෙස දස්කම් පෑ වීරකෝන් මුදියන්සේලාගේ ඩිංගිරිහාමි නම් වූ මෙම සේනාධි නායකයාට ඔහු සිදුකළ රණශූර මෙහෙවරට ගෞරවයක් වශයෙන් උඩරට රාජධානියේ මහ රජ වූ පසු 2 වැනි රාජසිංහ රජතුමා විසින් ඔහුගේ නිජ බිම වූ හපුතල ප්‍ර​දේශයේ කන්දපල්ල කෝරලේ හල්දුම්මුල්ල ආසන්නයේ කළුපහණට ඔබ්බෙන් පිහිටි වීරකෝන්ගම ගම්වරයක් ලෙස සන්නසක් මගින් තිළිණ කරන ලදී. එසේම වීරවික්‍රම යන ගෞරව නාමය ද ප්‍රදානය කිරීමෙන් පසු වීරවික්‍රම වීරකෝන් මුදියන්සේලාගේ ඩිංගිරිහාමි යනුවෙන් ප්‍රචලිත විය.   

වීරකෝන්ගම පදනම් කරගෙන 1978 මාර්ග ආයතනය විසින් පවත්වන ලද ශ්‍රී ලංකාවේ පරිභෝජන වෙනස්වීම් රටාව අධ්‍යනයට අයත් පාරම්පරික භාවය, නවීනත්වය හා වටිනාකම් විග්‍රහය මුල්කරගෙන වෛද්‍ය බී. ද මෙල් මහතා හා වෛද්‍ය මරීනා ප්‍රනාන්දු මහත්මිය විසින් කරන ලද සමීක්ෂණයේ වාර්තාව අනුව ද මෙම තොරතුරු තහවුරු වේ. ග්‍රාම නිලධාරි එච්.එම්. සෝමරත්න මහතා විසින් ලබා දුන් එම සමීක්ෂණ වාර්තා පිටපතේ ඡායාරූපයක් ද මීට සම්බන්ධව ඇත. (ඡායාරූප අංක 02)  එක් පසෙකින් උඩවේරිය වතුයාය මැදින් ගලා බස්නා නාරන්ගොල්ල ඔයටත්, අනෙක් පසින් මනස්කාන්ත මහඑළි සම භූමියේ ශීත තැනිතලා මතින් ආරම්භව ගලා එන වේලිඔයටත් මැදිව පිහිටි වීරකෝන්ගම එදා සොඳුරු සෞභාග්‍යමත් ගම්මානයක් විය. 

වීරකෝන් සෙන්පතියාගෙන් පසු තුන්වැනි පරම්පරාවට අයත් වූ එක්දහස් අටසිය හැත්තෑ ගණන්වල උපත ලැබ 1961 දී අභාවයට පත් වීරකෝන් මුදියන්සේලාගේ මොහොට්ටිහාමි නම් වූ (හිටපු දේශීය වෛද්‍ය ජෝතිරත්න වීරකෝන් මහතාගේ පියා) වැරැව්තැන්නේ මුත්තා හෙවත් බෝගහයට ගෙදර මුත්තා වශයෙන් හැඳින්වූ ප්‍රභූවරයා (පාරම්පරික කැඩුම්බිඳුම් වෛද්‍ය) විසින් 1960 දී වයස අවුරුදු 15 ක පාසල් යන සිසුවකු වූ ලියුම්කරුට පවසන ලද කරුණු අනුව වීරකෝන්ගම සිට උඩවේරියට යන මාර්ගයට පහළින් පිහිටි වැරැව්තැන්න නම් ගම් කොටසේ එදා වීරකෝන් මුදලි සෙන්පතියාගේ වලව්ව පිහිටා තිබූ බවත් පැහැදිලි විය.  ර/කරගස්තලාව මහ පිරිවෙනේ හා විහාරස්ථානයේ අධිපතිත්වය හෙබවූ ඌව සබරගමු දෙපළාතේ ප්‍රධාන සංඝනායක වූ නාවුල්ලේ ධම්මානන්ද මහ නාහිමිපාණන් වහන්සේ විසින් රචිත උෟව ඉතිහාසය ග්‍රන්ථයේ ඌව පළාතේ සුවිශේෂී ප්‍රභූවරයකු වූ වීරකෝන් මුදියන්සේලාගේ ඩිංගිරි හාමි සෙන්පතියා පිළිබඳව විශේෂ සටහනක් තබා ඇත.

ඒ අනුව මෙම ධීරවීර පාංශු දේහධාරී සෙන්පතියා දිනක් අවශ්‍යතාවක් සඳහා තම වලව්වෙන් ඈත ගම් දනව්කට යාමට පිටත්ව ඇත. දුර බැහැර එක් ගමක් මැදින් යද්දී පාර වැරදී කාන්තාවක් විසින් මී ගවයන්ගෙන් කිරි දොවන ස්ථානයට පිවිස ඇත. මෙම අමුත්තා දුටු කාන්තාව ඔහුට අපහාස මුඛයෙන් දොස්නගා ඇත. කලබලයට පත් නොවූ කවියකු ද වූ වීරකෝන් සෙන්පතියා උස් හඬින්.   ආරලා සිටින මී ගවයින්  දුටිමි  සූරලා දෙතන කිරි දෝගෙන  කෑමි  පාරමං නොදැන ආවා මතු  නේමි  වීරකෝන් මුදලි මම ඩිංගිරි  හාමි  යනුවෙන් තමා කව්දැයි පවසා ඇත.   වීරකෝන් මුදලි නම ඇසූ පමණින් මහත් භීතියට පත් කාන්තාව ඉතා යටහත්ව සමාව අයැද ඇත.  මහ අස්ථානේ කුමරු නමින් තරුණ විරෝධාර නායකයකු ලෙස එදා ප්‍රසිද්ධව සිටි රන්දෙනිවෙල මහ සටනට නායකත්වය දුන් එතුමා පසුව 2 වැනි රාජසිංහ නමින් උඩරට රාජධානියේ මහ රජු බවට පත්විය. ඉන් අනතුරුව මුහුණ දුන් ගන්නෝරුව සටනත් ජයග්‍රහණය කළේය. පසුව එතුමා නායකත්වය දුන් සියළු සටන්වලදී පෘතුගීසි සේනා අන්ත පරාජයට පත්කිරීමේ අභිමානය රජුගේ චිත්තාභ්‍යන්තරයේ රැව් පිළි රැව් දෙමින් පැවතින.   එනිසාම 2 වැනි රාජසිංහ රජතුමා රාජාභිෂේකය ලැබීමෙන් අනතුරුව තම සටන් ජයග්‍රහණයේදී දිවි පරදුවට තබා සටන් වැදුණු අභීත රණවිරු සෙන්පතියන්ට දෙවැනි වතාවටත් උඩරට රජාධානියේ තම රාජ සභාවට කැඳවා නැවත ගෞරව නාම පිරිනමා ඇත.

එම අවස්ථාවේදී වීරකෝන් මුදියන්සේලාගේ ඩිංගිරිහාමි සෙනෙවිරත්තුමාට සමස්ත වික්‍රම රාජාරාම වීරකෝන් වාසල මහ මුදියන්සේ ලෙස ගෞරවනාම පිරිනමා, දෙවැනි රාජසිංහ රජතුමා විසින් ප්‍රදානය කරන ලද ස්තූති කාව්‍ය තිළිණයද මෙහි පහත පළවේ. (මෙම කාව්‍ය සංග්‍රහයන් ලියුම්කරුට ලබාදුන්නේ වෙලේගම විසූ නැසීගිය දේශීය වෛද්‍ය ගුණදාස වීරකෝන් මහතා හා දොඩගම්ගහලියද්දේ විසූ නැසීගිය දේශීය වෛද්‍ය ගුණසේකර වීරකෝන් මහතා විසිනි)  සුර සිංහ  විකුමැති  වීර සිරිකත  විසුමැති  වාර යුධයට  නිති  වීරකෝන් මැති  අධිපති   අයුරු දස්  වීනා  කළගුණැති  අසමානා  මැති  වීරකෝනා  පරන් හට යමහා  සමානා   මුදුනත් ලපකි ගනඳුර හැර  සඳපාන  සිදුහත් කෙනෙකි දුසිරිත හැර  බලපාන  යහපත් රජෙකි මැදිඳුට කරුණා  පාන  ලැබුණොත් නමකි වීරකෝන් මැති  කළුපාන   ලක්සුං දඹදිව ත්‍රිමේ සිංහල කළුපහණ ගම පැවති  නමින්  ඔක්කොම ගම්වල කියා තිබෙන නම කන්දපල්ල කෝරලේ  පොරණින්  වස් හැර කීවෙමි වරද ඉවත් කර කඳකුමරුන් හට  බාරවෙමින්  විස්තර නාමය වීර විකුම් කොට රන්දෙනියේ කළ  යුද්දේදින්   ප්‍රාදේශීය ජන නායකයකු වශයෙන් චිර ප්‍රසිද්ධියට පත් මෙතුමා රණවිරුවකු වූවා පමණක් නොව තම නිජබිම වූ වීරකෝන් ගම දෙපසින් ගලා බස්නා දිය දහරාවල් ගමේ සංවර්ධනයට උපයෝගී කරගත්තේය. එදා ගමේ විසූ සවි බලැති තරුණයන් ඇතුළු ගැමියන්ගේ එකමුතු සහයෝගය ලබාගෙන සවිමත් අමුණු බැඳ, ඇළ වේලි සකස් කර කුඹුරු අස්සද්දවා, බෙදාදී, ගමේ ආර්ථිකය නගාසිටුවාලීමට සමත් විය.  

 ඓතිහාසික වීරකෝන්ගම පදනම් කරගෙන ව්‍යාප්ත වූ වීරකෝන් පරපුරේ විශාල ඥාති පිරිසක් මුල් කාලයේ වෙලේගම, දොඩම්ගහලියද්ද, මරන්ගහවෙල, පුස්සැල, මහනුවර, හල්දුම්මුල්ල, මොනරාගල (වෙල්ලස්ස) ර/හල්පේ ආදී ගම් ප්‍රදේශවල පදිංචිව සිටි බවත් අනතුරුව මුළු රට පුරා විවිධ ප්‍රදේශවලට පැතිර ගිය බවත් තහවුරුවේ. ලියුම්කරුගේ මෑණියන් ද වෙලේගම වීරකෝන් පරපුරේ කෙනෙක් බව නිහතමානීව සටහන් කරමි. ප්‍රදේශයේ මෑත ඉතිහාසය විමර්ෂණය කර බලන විට මෙම වීරකෝන් පරපුරේ බොහෝ පිරිසක් ගම්මුලාදෑනි, කෝරළේ, දේශීය වෛද්‍ය, වෙල්මුලාදෑනි, උප්පැන්න, විවාහ, මරණ, ලේකම්, තැපැල් ස්ථානාධිපති ආදී ග්‍රාමීය නායකත්ව තනතුරු දරමින් සමාජයට මහඟු මෙහෙවරක් ඉටුකර ඇති බවද සඳහන් කළ යුතුය.  

විශ්‍රාමික අතිරේක පළාත් අධ්‍යාපන අධ්‍යක්ෂ  
එච්.එම්. ජයතුංග, ඌවතැන්න

  

ලංකාවේ පළමු ආක්‍රමණික යුරෝපීය විදේශිකයින් වන්නේ පෘතුගීසි ජාතිකයින්ය. ක්‍රිස්තු වර්ෂ එක්දහස් පන්සිය පහ වනවිට පෘතුගීසීන් ලංකාදීපයට පැමිණියෝය. එම කාලවකවානුවේදී ලංකා භූමියේ අගරජු වූයේ කෝට්ටේ ධර්මපරාක්‍රමබාහු රජතුමාය. උපරජවරු වශයෙන් දෙවුන්දර ‘‘විජයබාහු’’ සහ මහනුවර ‘‘වික්‍රමබාහුත්’’ යාපනය ‘‘පරොසසේකරම්’’ නමැති දමිළ රජුය. ඉතිහාසය විසින් මෙම පාලන කාලය වශයෙන් ක්‍රිස්තු වර්ෂ එක්දහස් පන්සිය පහේ සිට ක්‍රිස්තු වර්ෂ එක් දහස් පන්සිය දහනවය අතර කාලයයි.   

ගෝවේ ආණ්ඩුකාරවරයාවූ දොන් ප්‍රැන්සිස්කු ද අල්මේදාගේ පුත්‍ර රත්නය වූ දොන් ලෝරන්ස් අල්මේදා සෙනවියා ක්‍රිස්තු වර්ෂ එක්දහස් පන්සිය පහේ අගෝස්තු මස ගෝවෙන් පිටත් වූයේ තුන්සියකට වැඩි පිරිසක් නැව් නංවාගෙනය. ක්‍රිස්තු වර්ෂ එක්දහස් පන්සිය පහේ නොවැම්බර් මස පහළොස් වැනි දින කොලොම් තොටට ඔවුන් සේන්දු වූ බව ඉතිහාසය උපුටා දක්වයි. 

 පෘතුගීසි මෙරටට ගොඩබැසීමෙන් පසු ආකාර කීපකින්ම බලසම්පන්න වී සිංහල ජාතියට මොවුන් විසින් නොයෙක් විධියේ හිරි හැර කරදර වද බන්දන පමුණුවන්නට වූහ. මහජනයාගේ ධනය පැහැර ගත්හ. සිංහලයින් අමු අමුවේ මරා දැමූහ. ඉන්පසු ප්‍රකෝපවූ සිංහල ජනයා ඔවුන්ව පලවා හැරීම සඳහා නොයෙක් ආකාරයේ ක්‍රියාන්විතයන් දියත් කිරීමට කටයුතු කළේය. ඒවා පරංගීන්ට නොතේරෙන ආකාරයට හොර රහසේ සිදුකළ ක්‍රියාකාරකම්වීම විශේෂත්වයකි. සිංහල ජාතිය වැනසීමේ මෙහෙයුම කෙසේ හෝ දියත්කළ යුතුයැයි පරංගීහු අදිටන් කර ගත්හ.  

පෘතුගීසීන් ඉතාම කඩිනමින් මුහුදු බඩ ප්‍රදේශ සහ ඉන් අනතුරුව රට අභ්‍යන්තරයේ විශාල භූමි ප්‍රදේශ තමන්ගේ අනසකට යටත් කරගෙන බලය විහිදුවා හැරීය. මේ සියල්ලම කළේ සාමයෙන් නම් නොවේ. ඔවුන්ගේ එකම බලය වූයේ කඩුව, බයිනෙත්තු සහ ප්‍රධාන අවිය වූයේ ගිනිකඳයාය. කඩු කස්ථානවලට සිංහලයන් බිය වූහ. ගම්බද පළාත්වල කඳවුරු බැඳගත් පසු ඔවුන්ගේ හැසිරීම් රටාව වූයේ ඒකාධිපති පාලකයින් පරිද්දෙනි. අහිංසක සිංහලයින්ගේ ගම්බිම්වල තිබූ ගවගාල්, එළුකොටු, කුකුල් කොටු ඔවුන්ගේ භාරයට ගත්තේය. එපමණක් නොව ඇහැට කනට පෙනෙන ගැමි ළමිස්සියන් ගැටිස්සියන් ඔවුන්ගෙන් බේරා ගත්තේ ඉතාම දුක්බර මෙහෙයුමකින් පසුවයි. එමනිසා මෙම ගැහැනු දරුවන් බේරා ගැනීමට සිදුවූයේ තැනතැන සැඟවීමෙනි.  මෙසේ කාලය ගෙවෙද්දී යුගයේ අවශ්‍යතාව අනුව මෙම මර්දනකාරී ක්‍රියාවලින් ගලවා ගැනීමට ඉදිරිපත් වූ වීර තරුණ පිරිස් අතරින්පතර විවිධ ගම්මානවල සිටි නමුත් ඔවුන් එළිපිට පරංගීන්ට විරුද්ධව කටයුතු නොකළේ තුවක්කුවට තිබූ බය නිසාය.  

ආගන්තුක මිනිසුන් නිසා ඔවුන්ට විරුද්ධව නැගී සිටි හයිරංකාර සිංහල තරුණ පුත්‍රයෙකුගේ අප්‍රකට කතාවක් ඉතිහාසගත නොවී තිබුණි. කෙසේ නමුත් මෙවැනි සිද්ධීන් පෘතුගීසීන් විසින් රටට හෙළි නොකළේ ඔවුන්ගේ නිරුවත වසා ගැනීමට නොහැකි බව දැනගෙනය.  ඉතිහාසයට එක්නොවූ මෙම සිද්ධිය ඇතිවූ ගම්මානය වන්නේ ඓතිහාසික ඇතුගල් පුරවරයේ ආසන්නම පිහිටි පිටිසර ගමකිනි. එදිනෙදා වේල ගොඩ ගොවිතැනින් සරිකරගත් මේ ගම්වැසියන් ඉතා අහිංසකය. ගමට හිතවත් එඩිතර තරුණයෙකු මෙම ගම්මානයේ විය. මෙම තරුණ පුත්‍රයාට ගම්මුන් දැක්වූයේ සීමාවෙන් එහා ගිය ගෞරවයකි. ඔහු නමින් අප්පුරාලය.  

දිනක් තරුණ අප්පුරාලගේ බිරිඳට කළුකුමාර දෝෂයක් හට ගත්තේය. එම දෝෂය දිනෙන් දින උත්සන්න විය. ඒ කාලයේදී එවැනි දෝෂවලට පිළියම වූයේ තොවිල් නැටීමය. එමනිසා නිවසේ කෙම්මුර දිනයක් අල්ලා තොවිලයක් සූදානම් කළේය. ඇයටවැලඳී ඇත්තේ මහසොහොන් යක්ෂයාගේ දිෂ්ඨිය බව ගම් පළාතේ සියලුම දෙනාගේ විශ්වාසය විය.  

කල්වේලා ඇතිව කට්ටඬියා සමඟ කතිකා කරගත් පරිදි එදින කෙම්මුර දිනයක් වූ හෙයින් තොවිලයට සූදානම් විණි. එයට අවශ්‍ය අඩුම කුඩුමද සූදානම් කරගත්හ. වෙදරාල මල් බුලත් පුටුව අසල මතුරන්න පටන්ගෙන තිබුණ අවස්ථාවයි. එදින රාත්‍රි යාමය එලැඹෙත්ම තොවිලයේ මැද කොටසට ළඟවූ හෙයින් කාගෙ කාගෙත් නෙත් යොමුවී තිබුණේ යකදුරාගේ අඩව් ඇල්ලීමේ තාලය දෙසටයි. රාත්‍රියේ පැවති බයංකර තත්ත්වය නිසා යක්‍ෂයින්, භූතයින් කැන්දන යන්ත්‍ර මන්ත්‍ර තන්ත්‍ර කවි ගායනා ස්තොත්ත්‍ර උච්ච ස්වරයෙන් ප්‍රදේශය පිටාර ගියාසේ දැණින. එම තත්ත්වය නිසා එදින රාත්‍රිය ගුප්ත බව තව තවත් තියුණු තත්ත්වයකට පත්වූවා යැයි කීවොත් නිවැරදිය.  

තොවිල්පලට මද දුරකින් පිහිටි තවත් ස්ථානයක පරංගි සොල්දාදුවන් විසින් මත්පැන් සාදයක් පවත්වමින් සිටියෝය. ගෙරිමස් කා මිධුවිත පානය කිරීමෙන් හොඳ පදමට වෙරිවූ සොල්දාදු උන්නැහෙලා බයිලා සින්දු කියමින් කපිරිඤ්ඤා තාලයට නටමින් උන්හ. තොවිල්පලේ බෙරහඬ, දවුල් උඩැක්කි හඬ සහ තාලම් පටවල් හඬ ඉස්මතුවෙමින් තිබිණ. එම හඬ පෘතුගීසි සෙබළුන්ට ඉවසුම් නොදෙන්නක් විය. ඒ නිසා තොවිල්පල කරා ඇදී ආහ. ඔවුන්ගේ වෙරිමත නිසා කරන කියන දෑ පිළිබඳව හරි වැටහීමක්ද නොතිබිණි. ඔවුන් එම ස්ථානයට පැමිණෙන විට තොවිලයේ උච්චතම අවස්ථාව පසු කරමින් තිබිණි. තොවිලයේ හඬවන බෙර, ගෙජ්ජි, දවුල් තාලයට මදුවිතෙන් සිහි විකල්වී සිටි ඔවුන් නටන්නට වූහ. ගිනි පන්දම්, ගිනි අඟුරු කැබලි, පිදේනි තට්ටු තැන තැන විසිරී ගොසිනි. ආතුරයාද ආගිය අතක් නැත.

තොවිලය නරඹමින් සිටි ගම්බද උදවියද සීසිකඩ පලා ගොසිනි. විසිරී තිබූ ගිනි අගුරු පයට පැගි දැවුණු සමහරුන් කෑ ගසන්නට විය. දැන් දැන් තොවිල් භූමිය යක්කු නැටූ පිටියක ස්වරූපය උසුලයි. අප්පුරාලටද දැන් යකා ඉස්මුදුනට ඇවිත් බව බැලූ බැල්මට පෙනෙයි. එහෙත් කිසිම ජගතෙකුට කළ හැකි දෙයක් නොවීය. පෘතුගීසි සෙබළුන්ගේ බයිනෙත්තු සවිකල ගිනි අවි දකිනවිට ඔවුහු බියෙන් තැතිගෙන සිටිති. දැන් පාන්දර යාමය එළැඹෙමින් තිබිණි. සොල්දාදු උන්නැහලාගේ නැටීමද ක්‍රමයෙන් ක්‍රමයෙන් බාලවිය. ඔවුන් දැඩි වෙහෙසට පත්ව වෙරිමත සිඳී ගොස් ඇති හෙයිනි. තවදුරටත් ඔවුන්ට අඩව් ඇල්ලීමට අපහසු බව පෙනේ. එමනිසා ඔවුන් තම තමන්ගේ බැරක්ක කරා යන්නට පිටත් වූහ. නමුත් උන් හිස් අතින් ආපසු ගියේ නැත. තොවිලට ගෙන ආ කළු කුකුල් නාම්බාද රැගෙන යාමට අමතක නොකළේය.  

පසුදා පහන්වනතුරු අප්පුරාල තරුණයාට ඉවසිල්ලක් නැත. එදින උදෑසනම කිසිම කතාබහක් නොමැතිව වැස්සට අවශ්‍ය මුතුකුඩය මෙන් පාවිච්චි කරන තල් අත්තද රැගෙන අප්පුරාල දොට්ට බැස්සේය. ඔහු ඉඳුරාම පිටත්වූයේ පරංගි සෙබළුන්ගේ කඳවුර වෙතයි. සොල්දාදුවන් කීපදෙනෙකු ගිනිඅවි අතැතිව කළුවරේ ප්‍රධාන පිවිසුම අසල මුර සේවාවන්හි යෙදී සිටියහ. අප්පුරාල ආ කාරණය හස්ත මුද්‍රවෙන් සොල්දාදුවන්ට දැන්වීය. එසේ වූයේ සෙබළුන්ගේ භාෂාව අප්පුරාලට කිසිම අවබෝධයක් නොමැති නිසයි. සෙබළුන් ද හස්ත මුද්‍රවෙන් අප්පුරාලට නොයෙක් දේ කියමින් උසුලු විසුලු කළහ. මොහු ඇවිත් ඉන්නේ ඊයේ රාත්‍රියේ සෙබළුන් විසින් රැගෙන ආ කුකුල් නාම්බා ලබාගැනීමට බව මොවුන් තේරුම් ගත්හ.

මේ ආකාරයට තේරුම් ගත් සොල්දාදුවෝ අප්පුරාල අවඥාවට ලක්කර කොක් හඬලා සිනහ පහළ කළේය. පසුව එක් සෙබළෙක් කඳුවුර තුළට දුවගොස් කිසියම් පාර්සලයක් අතැතිව පැමිණ අප්පුරාල අතටම දුන්නේය. ඔහු තමන් අතට ආ සැක සහිත පාර්සලය ලිහා බැලීය. ඔහුගේ ක්‍ෂණික කෝපය ඔරොත්තු නොදෙන තරමේ එකක් විය. අප්පුරාල විසින් තමන්ට පාර්සලය ලබාදුන් සෙබළාගේ මුහුණට දමා ගැසුවේය. එහි අඩංගු වී තිබුණේ කලින් දිනයේ රාත්‍රි තොවිල්පලෙන් රැගෙන ආ කුකුලාගේ පිහාටු ටිකය. කුකුල් තටු තැන තැන විසර ගියේය. උන් තව තවත් සිනහ පහළ කිරීම නතර කළහ.  

පහර කෑමෙන් කෝපයට පත් සෙබළුන් ඇතුලු අනෙකුත් සෙසු නිල දරන අය අප්පුරාලට ගිනි අවි එල්ල කළේ විහිලුවට නම් නොවේ. නමුත් අප්පුරාල ඊට ප්‍රථම ක්‍රියාත්මක විය. වැස්සට ඉහලන්න ගෙන ආ තල් පතේ සඟවා තිබූ දෙපිටම කැපෙන කඩුව එළියට ගත්තේ විදුලි වේගයෙනි. ඒ මොහොතේම ප්‍රධාන දොරටුවේ සෙබළුන් පෙති කපා හෙළීය. එයින් නොනැවතුනු අප්පුරාල සෙබළුන්ගේ හිස කඳින් වෙන් කළේය. විනාඩි කීපයකින් කඳවුර තුළට ද කඩා වැදුණේය. මේ සියල්ලටම ඒ තරම් කාල ​වේලාවක් ගතවූයේ නැත. මෙම සිද්ධිය දැනගත් කඳවුරේ විවේක ගනිමින් බැරක්කවලට සීමා වී සිටි සියලුම සෙබළ මහත්වරු කඳවුර අතහැර දමා හිස් ලූ ලූ අත දිව ගියෝය. එම දිනයෙන් පසු පෘතුගීසි සෙබළුන් ඒ ගම්මානය පැත්ත පළාතකට පැමිණියේ නැත. ඒ තරමටම සිංහල කඩු, කස්ථානවලට බය ලංකාව අතහැර යනතුරුම ඔවුන් ළඟ තිබූ බව පරම්පරා කතාවල දැක්වේ.  

මෙම කතාව ලංකාවේ නිල වශයෙන් ඉතිහාසගත නොවුවත් සිංහල ජන ආශ්‍රිත කතා කීමේදී ඉතා රසවත් ලෙස පැරුන්නන් විසින් බාල පරපුරට කියා දෙන බව වර්තමානයේදී ද අසන්නට ලැබේ.  

මේ උදා වී ඇත්තේ අත්තක් ඉත්තක් රිකිල්ලක් පාසා බරට බරේ වලු බරවුණ රතට රතේ රතන් රතු ලෙස පල දරා ඇති පැණි රඹුටන් වාරයයි.

ලංකාවේ රඹුටන්වල අතීතය අවුරුදු පන්සියයකට එහා දිවෙන අතර, එබඳු අතීතයක් ඇති රඹුටන් සඳහා හොඳ වෙළෙඳපොළක් සකස්කර දීමට, ආදායම් ලබන මාර්ගයක් මෙන්ම විදේශ විනිමය ලැබෙන මාර්ගයක් ලෙස එය සකස් කිරීමට මේ රටේ සිටි කිසිදු රාජ්‍ය නිලධාරියෙකු හෝ පෞද්ගලික ව්‍යවසායකයෙකු සමත් වී නොමැත.

වර්තමානයේදීවත් මේ පිළිබඳ බලධාරීන්ගේ අවධානය යොමු කර රඹුටන් වගාව දියුණු කර හොඳ ආදායම් මාර්ගයක් ලැබෙන වගාවක් බවට රඹුටන් පත්කිරීමට හැකිවේවායි මල්වාන ජනතාවගේ පැතුමයි.

රඹුටන් කියූ සැණින් ලාංකිකයන්ට සිහිවනුයේ මල්වාන ප්‍ර‘දේශයයි. ගම්පහ දිස්ත්‍රික්කයේ දොම්පෙ ප්‍රා‘දේශීය ලේකම් කොට්ඨාසයේ අංක 413 ග්‍රාමසේවා වසමේ ඓතිහාසික මල්වාන පුරවරය පිහිටා තිබේ. මල්වානෙන් ලංකාවේ රඹුටන් උපත ලැබූ බව අතීතයේ සිටම පැවත එන කතාවකි.

15 වන සියවසේදී ලද දායාදයක් ලෙස රඹුටන් හැඳින්වේ. සප්ත මහා සාගරය තරණය කරමින් මලයාසියාවෙන් රඹුටන් සංක්‍රමණය වූ බවට පැරැන්නන් කියාදී තිබේ. රඹුටන්වල උපත සිදුව ඇත්තේ මලයාසියාවේ සරන්නාතිය නම් ප්‍ර‘දේශයේ බව ප්‍රකට අතර, මලයා භාෂාවෙන් %රඹු^ යනු මිනිසාගේ රැවුලයි, %ඌටාන්^ යනු මිනිසායි. රඹුටන් ලෙල්ලේ ඇති කෙඳි මිනිස් රැවුලට උපමාකර මෙයට (රඹු+ඌටාන්) රඹුටන් යන නාමය පටබැඳී ඇති බව විශ්වාස කෙරේ.

රඹුටන් විවිධ ආකාරයෙන් ආහාරයට ගැනීමට ලාංකිකයන් පුරුදුව ඇති අතර, රඹුටන්  පලදාවෙන් 30෴ක්  පමණ කලින් කලට අපතේ යයි. ඒවා ආරක්ෂා කරගැනීමට ක්‍රමවේදයක් තවමත් නැති බව මල්වාන ප්‍ර‘දේශවාසීහු පවසති. ඉතිරි වන රඹුටන්වලින් 95෴ක් පමණම ඍජුව ආහාරයට ගැනේ. ඉතිරි 5෴ක පමණ රඹුටන් දෝසි දැමීමටත්, ටින් කිරීමටත්, ජෑම් හා කෝඩියල් සැදීමටත් යොදා ගනී. මේ කුමන ආකාරයෙන් රඹුටන් ආහාරයට ගත්තද එහි පෝෂණ ගුණයේ හෝ රසයේ අඩුවක් සිදු නොවේ. සියනෑ කෝරළයේ ඓතිහාසික මල්වාන පුරවරයට හා තදාසන්න ප්‍ර‘දේශවලට වසරකට වරක් කැඳවන සිරි අසිරිය රඹුටන් වාරයත් සමග පැමිණෙයි.

ක්‍රි.ව.1597 දී ඇති වූ මල්වානේ ගිවිසුමට අනුව කෝට්ටේ රාජ්‍යය ක_ර පෘතුගීසි සෙන්පතියෙකු වූ දොන් ජෙරෝනිමෝද අසවේදෝ යටතේ පාලනය කෙරුණු අතර, අසවේදෝ කැලණි ගඟ මිටියාවතේ පිහිටි සුන්දර ගම්මානයක් වූ මල්වානේ, නරංගස් කොටුව නම් ස්ථානයේ පිහිටි මාලිගාවක විසූ බැවින් %මල්වානේ රජ^ නමින් ප්‍රකට විය.

එසමයේ පෙරදිග මහා වෙළෙඳ පොළ එනම් ජාත්‍යන්තර වෙළෙඳ නගරය ලෙස %මලක්කාව^ සැලකූ අතර, මලයානු අර්ධවීපයේ පිහිටි මලක්කාවේ සමුද්‍රසන්ධියේ නැංගුරම්ලා සිටි පෘතුගීසි නැව් කපිතාන්වරයෙකු ඇතුළු හේවායන් එක් අවස්ථාවක මලයාසියාවට ගොඩ බැස තිබේ.

ඒ කාල වකවානුව මලයාසියාවේ %සුරන් තානිය^ යන ප්‍ර‘දේශයේ රඹුටන් වාරය වූ අතර, එහිදී ඒ සුවිශේෂී පලතුර දැක එහි රස බැලීමට නැව් කපිතාන් ප්‍රමුඛ හේවාපන්නයකට අවස්ථාව උදා වී ඇත. එහි රසයෙන් ඔවුන්ගේ රස නහර පිනා ගිය බැවින් මල්වානේ තම රජුට තෑගි කරන්නට ඉතාම සුදුසු පලතුරු විශේෂයක් බව සිතා ඔවුන් ඒවා රැගෙන පැමිණ තිබේ.

රඹුටන් ගෙනැවිත් නැව් කපිතාන්වරයා විසින් අසවේදෝ හට ඒවා පරිත්‍යාග කර ඇති අතර, එහි රස බැලීමෙන් ක_ර පාලක අසවේදොගේ සිත පිනාගොස් රඹුටන් රසයට වශීකෘතව තිබේ.

අසවේදෝගේ මාලිගාව පිහිටි උද්‍යානය විවිධ මල් ගස් හා පලතුරු ගස්වලින්, ඖෂධ ඇතුළු හරිත ශාකවලින් අලංකාර වී තිබි ඇති අතර, එම උද්‍යානය තවත් අලංකාර කිරීම සඳහා රඹුටන් රසයෙන් කුල්මත් ව සිටි අසවේදෝ රඹුටන් රස බැලීමෙන් පසුව ඉතිරි වූ රඹුටන් ඇට කිහිපයක් සිය උද්‍යානයේ රෝපණය කර වීමට කටයුතු කර තිබේ.

රඹුටන් ඇට රෝපණය කර වසර පහක් හයක් ගතවීමෙන් පසු ඒවයේ රඹුටන් ගෙඩි හටගෙන ඇත. ඒවා රස බැලූවන්ද එම රඹුටන් ඇට රෝපණය කර තිබේ.

අනතුරුව ඓතිහාසික මල්වාන පුරවරයේ පිහිටි ලෙනගම්පලවත්ත, වැවළඟවත්ත, පිඩලියවත්ත, මල්වත්ත, දෙමටානගෙවත්ත, කොස්කොළවත්ත, උදුවගේවත්ත, කාවේරිගොඩැල්ල ආදී වතුවල මුලින්ම රඹුටන් රෝපණය කර ඇති අතර, සතුන් විසින් රඹුටන් ආහාරයට ගෙන ඉතිරි වන බීජ තැන්තැන්වල වැටීමෙන් ඒවාද පැළ වී ප්‍ර‘දේශය පුරා ව්‍යාප්තව තිබේ.

පසුකාලීනව මල්වාන අවට පිහිටි පහළ මාපිටිගම උඩමාපිටිගම, කළුදොඳයාව, වල්ගම, යබරළුව, රක්ෂපාන මෙන්ම කැලණි ගඟෙන් එගොඩ පිහිටි ගඟ මිටියාවත, නවගමුව, රණාල, බෝමිරිය, ආටිගල ආදී ප්‍ර‘දේශවලත්, ඉන් අනතුරුව ගම්පහ දිස්ත්‍රික්කයේ කිරිඳවැල, පූගොඩ, තරාල, රඳාවාන, මණ්ඩාවල, වැලිවේරිය, අත්තනගල්ල, නිට්ටඹුව, පස්යාල ආදී ප්‍ර‘දේශ හා තදාසන්න ප්‍ර‘දේශවලත් රඹුටන් ව්‍යාප්ත විය.

මේ අතර ගම්පහ දිසාවට සීමා වී තිබූ රඹුටන් වගාව මෑතකාලීනව ගාල්ල, කුරුණෑගල, මොනරාගල, බදුල්ල, කෑගල්ල, රත්නපුර, මහනුවර ආදී දිස්ත්‍රික්කවල විවිධ ප්‍ර‘දේශවලට ව්‍යාප්තව ඇත.

රඹුටන් සඳහා හොඳ වෙළෙඳපොළක් තායිලන්තයේද පවතින අතර, මලයාසියාවට අමතරව තායිලන්තයද රඹුටන් වගා කරන ප්‍රධාන රටක් බවට පත්ව තිබේ. ඉන්දියාව, පිලිපීනය, ඉන්දුනීසියාව, ඔස්ට්‍රේලියාව ආදී රටවල්ද සුවිශේෂී පලතුරක් ලෙස රඹුටන් වගාකිරීම ආරම්භ කර ඇත.

රත්නපුර මහ සමන් දේවාලයේ ඉතිහාසය දඹදෙණිය රාජධානි යුගය දක්වා ඈතට විහිදෙයි. එය දෙවැනි පරාක්‍රමබාහු (ක්‍රි.ව. 1236-1271) රජ සමයේ ප්‍රධාන අමාත්‍ය ආර්යකාමදේව විසින් ගොඩ නැඟූ එකකි. එහෙත් ඒ මුල්ම දෙවොල අද දක්නට නැත.

‘සමන් සිරිත’ නමැති කාව්‍ය ග්‍රන්ථයේ සඳහන් වන්නේ දෙවොල ඉදි වීමට පෙර එම භූමියේ ‘සපරගමුව විහාරය’ නමින් පුදබිමක් තිබූ බවය. විහාරවාසි සීලවංස නම් හිමි නමක ශ්‍රීපාදයේදී දුටු සිහිනයකට අනුව එහි ලෙනක තිබූ, සපරගමුවට අධිගෘහීත සමන් දෙවිඳුන්ගේ ප්‍රතිමාවක් විහාරයට වැඩමවා පුද පූජා පැවැත්වූ බව ජනප්‍රවාදයේ කියවේ. අනතුරුව එය සමන් දෙවොල වී යැයි සඳහන් වේ.

එදා ආර්ය කාමදේවයන් මෙකී දෙවොලට භාරයක් වී තිබේ. සපරගමුවෙන් සැලකිය යුතු මැණික් ප්‍රමාණයක් ලැබුණ හොත්, එමඟින් සමන් දෙවිඳුන් උදෙසා තෙමහල් මැඳුරක් තනවන බව ඒ බාරයයි. ආර්යකාමදේවගේ අභිප්‍රාය හිතුවාටත් වඩා හොඳින් ඉෂ්ට සිද්ධ වූ බවත්, පොරොන්දු ප්‍රකාරව තෙමහල් දේවාලය තැනවීමෙන් නොනැවතුණු හෙතෙම දේවාලයේ මතු පැවැත්ම උදෙසා ගම්වර, ආභරණ හා තනතුරු ද පිරිනැමූ බවත් පැවසේ. වර්ෂ 1415 දී සවැනි පරාක්‍රමබාහු රජ, ආර්යකාමදේවගේ මුනුපුරු වූ නීලප්පෙරුමාල් ලවා රිදී විසිහය දාහක් වැය කොට මේ සමන් දෙවොලය ප්‍රතිසංස්කරණය කරවා ඇත. මහාචාර්ය මැන්දිස් රෝහණදීරයන් සඳහන් කරන්නේ රජු නීලප්පෙරුමාල්ට, බස්නායක හා බණ්ඩාරනායක තනතුරු ද පිරි නමා ඇති බවය.

සිමොන් පිඤ්ඤා

මෙවන් ඉතිහාසයක් හිමි රත්නපුර සමන් දේවාල භූමියේ දක්නට ලැබෙන ඉපැරණි නටබුන් අතර ඇති, බෞද්ධ සංකල්පයන්ට බෙහෙවින් ආගන්තුක වූ ශෛලමය ඵලක කැටයමක් කාගේත් කුහුල දනවන්නකි. මේ අල්ප උන්නත කැටයමේ කඩුවක් ඔසවා ගත් පෘතුගීසි සොල්දාදුවකුගේ පයට පෑගුණු සිංහල හේවායකුගේ රුවක් දක්නට ලැබේ. ඊට අදාළ පාඨ සටහන් කර ඇත්තේ තැන තැන අපැහැදිලි පෘතුගීසි භාෂාවෙනි. මේ රුවෙහි දැක්වෙන්නේ පෘතුගීසි ජාතික සිමොන් පිඤ්ඤා නමැත්තා බවත්, හෙතෙම සිංහල රජුගේ ලස්කිරිඤ්ඤ හමුදාවේ නායක තනතුර දැරූ බවත් ‘පරංගි කෝට්ටේ’ කෘතියේ 69 පිටුවෙහි පැවසෙයි. එදා ඔහු දැරූ තනතුර හඳුන්වා ඇත්තේ වික්‍රමසිංහ නමිනි.

කෝට්ටේ රජ කළ දොන් පුවන් ධර්මපාලගේ රාජ සභාවේ සිටි එකම පෘතුගීසි ජාතිකයා ඔහු බව ආචාර්ය ටිකිරි අබේසිංහ මහතා අදහසයි. ක්‍රි.ව. 1603 දී බලන කොටුව ඇල්ලීමට කළ සටනේදී සම නායකත්වය දුන් සිමොන් පිඤ්ඤා, දොන් ජෙරනිමෝ ද අසවේදු සෙනෙවියා යටතේ මෙරට පැමිණි පරංගියෙකි.

බලන කොටුවට ඇතුළු වන්න ස්ථානයක් සොයමින් සිටියදී සිමොන් පිඤ්ඤාට එක්තරා ගැමියෙක් බලන කොටුවට පිවිසිය හැකි මඟක් පෙන්වා දුන්නේය. ඒ මඟ දිගේ ගොස් ඔහු බලන කොටුවට යන විට එහි එකදු සිංහලයෙක්වත් නොසිටියේය. එය උඩරට රජුගේ උපායක් බව උපකල්පනය කළ පිඤ්ඤා ඒ හිස් බළකොටුව 1603 පෙබරවාරි 02 දා අත්පත් කර ගත්තේය.

මේ අතර සිංහල හමුදාව, තලම්පිටියේ සිටි පෘතුගීසි හමුදාවට පහර දීමට සූදානම් බව දොන් ජෙරනිමෝ ද අසවේදුට දැන ගන්න ලැබුණු නිසා ඔහු පිඤ්ඤාට නියෝග කර ඇත්තේ ඔහුගේ හමුදාවෙන් අඩක් තලම්පිටියට යවන ලෙසයි. මේ නියෝගය නිසා කලකිරුණු සිමොන් පිඤ්ඤා පෘතුගීසි හමුදාව හැර පියා සිංහල හමුදාවට එක් වූ බව කියැවේ (ශ්‍රී ලංකාවේ පෘතුගීසි ආක්‍රමණයෙන් සිදු වූ සංස්කෘතික පෙරළිය, ආචාර්ය මිරැන්ඩෝ ඔබේසේකර, පිටු 81-82)

රත්නපුර සමන් දේවාලයේ ගල් කැටයමේ නිරූපිත වන්නේ මෙකී සිමොන් පිඤ්ඤා බව එහි ඇති පාඨයක දැක්වෙයි. රාජකීය පණ්ඩිත කිරිඇල්ලේ ඤාණවිමල හිමියන් සහ ඉතිහාසඥ එස්.ජී. පෙරේරා පියනම විසින් එහි සඳහන් පෘතුගීසි ලේඛනය තම කෘතිවල උද්ධෘත කර දක්වා තිබේ.

එස්.ජී. පෙරේරා පියනමගේ පරිවර්තනයේ සඳහන් වන්නේ “මේ (කඩුවෙන්) මේ (රණ සූරයා) මැඬීමි. මා ඉන්දියාවේ සිට පැමිණ දැනට තෙවිසි වසකි. ඉන් සොළසක් කපිතන් කෙනකු ලෙස සේවය කළෙමි. මා පා මුල වැටී සිටින ඔබට පෙනෙනුයේ යාපන පටුනේ රජය. මම සිමන් පිඤ්ඤා ඔහු අබිබැවීමි” යනුවෙනි.

එනමුත් කිරිඇල්ලේ ඤාණවිමල හිමියන්ගේ ‘සපරගමුවේ පැරණි ලියවිලිඑ’ කෘතියේ පෘතුගීසි සෙල් ලිපියේ දැක්වෙන ‘යාපා පටුනේ රජ’ යන්න දක්නට නැත. පෙරේරා පියනම සඳහන් කර ඇති ‘තෙවිසි වසකි’ යන්න වෙනුවට කිරිඇල්ලේ හිමියන්ගේ පරිවර්තනයේ ඇත්තේ ‘අවුරුදු 15ක්’ ලෙසිනි.

කෙසේ වුවද එස්.ජී. පියනම සඳහන් කරන්නේ මේ කැටයමින් දක්වා ඇත්තේ පෘතුගීසීන් සමඟ නල්ලූරුවේදී (යාපනයේ) පරරාජසේකරම් සටනක නියැළි බවත්, එහිදී ඔහු පෘතුගීසීන්ට හිතවත් රජකු වූ පෙරියපුල්ලේගේ පුතු මරා දැමීමට ඒ සටනේදී උත්සාහ කරනු දුටු සිමොන් පිඤ්ඤා ඉදිරියට පැන ඔහු බේරා ගත් බවත්ය.

රත්නැක රාල

සපරගමු සමන් දේවාලයේ දක්නට ලැබෙන ඵලකයේ ඇත්තේ එම සිදුවීම දක්වන කැටයමක් බව එස්.ජී. පෙරේරා පියනම කියයි. කිරිඇල්ලේ ඤාණවිමල හිමිගේ අදහස වන්නේ එහි කඩුවක් අමෝරා සිටින්නේ සිමොන් පිඤ්ඤා වන නමුත් බිම වැටී සිටින්නේ යාපා පටුනේ නොව ‘රත්නැක රාල’ බවයි.

පෘතුගීසීන් විසින් දෙවොල් බිම වනසා ඒ මත බළකොටුවක් සහ පල්ලියක් සාදා තිබූ බැවින් එය බිඳ දමා පෘතුගීසීන් කපා දැමූ දේවාලයේ ස්වර්ණාභරණ ගබඩාව බාර නිලය දැරූ රත්නායක මුදියන්සේ නොහොත් රත්නැක රාල, පසුව පෘතුගීසීන්ට හසු වූ ආකාරය පෘතුගීසීන් විසින් කැටයම් කර ඇති අයුරු බවට උන් වහන්සේ වැඩි දුරටත් අදහස් දක්වයි. එනමුත් සපරගමුවේ එන ජනප්‍රවාදචවලින් පැවසෙන්නේ මේ කැටයමින් නිරූපණය වන්න ඒ කිසිවකු නොව, පෘතුගීසීන් විසින් අන්තෝනියෝ බරෙන්තු නමින් හඳුන්වනු ලැබූ ‘කුරුවිට රාල’ බවයි. කුරුවිට රාල අතිදක්ෂ සිංහල රණ සූරයෙකි. වර්ෂ 1603දී පෘතුගීසීන් සමඟ ප්‍රබල සටනක් කර රුවන්වැල්ල බළකොටුව අල්ලා ගත් ඔහු පසුව සපරගමුව හා මාතර දෙදිසාවම පෘතුගීසි ග්‍රහණයෙන් මුදා ගත්තේය.

ඔහුට එරෙහිව සටන් කිරීම සඳහා පෘතුගීසීන්ට ගෝවේ සිටි කොන්ස්තන්තීනු ද සා නමැති සෙන්පතියා ගෙන්වීමට සිදු විය. වසර 17ක් තිස්සේ පෘතුගීසීන්ට එරෙහිව සටන් කළ කුරුවිට රාල ලෙල්ලෝපිටියේදී වූ සංග්‍රාමයේදී පරාජයට පත් විය.

ඒ කෙසේ වෙතත් මේ පෙරහර සමයෙන් පසු රට යළි විවෘත වීමෙන් අනතුරුව රත්නපුර මහ සමන් දේවාලයට යන බැතිමතුන්ට මෙන්ම අධ්‍යාපනය ලබන විද්‍යාර්ථීන්ටත් මේ ශෛලමය කැටයම් පුවරුව උඩු මළුවට පිවිසෙන දැවැන්ත පියගැටපෙළ පාමුල දකුණු පස ආනමේත්‍ර ප්‍රාකාරයට කාවද්දා ඇති අයුරු දැක බලාගත හැකිය. ඒ සමඟම ගලේ කෙටු සන්නසක් ද එහිදී දැක බලා ගත හැකිය.

සොළොස් හැවිරිදි ‘ජයමහලේන’ කුමරු ‘සවැනි පැරකුම්බා’ ලෙස රජ බවට පත් වූයේ වර්ෂ 1412දීය. හෙතෙම 1419දී ගම්පොළ රාජධානය යටත් කර ගෙන ශ්‍රී දළදාව ශ්‍රී ජයවර්ධනපුර කෝට්ටේ නුවරට වැඩම කරවූයේය. ඉන් පසු හේ 1420දී වහරක්ගොඩ, 1421දී කෑරගල, 1429දී දෙවිනුවර, 1434දී නායිමන, 1452දී හලාවත සෙල් ලිපි ලියවා පිහිටුවූ අතර, 1453දී රත්නපුර මහ සමන් දේවාලයට ද ගලින් කළ සන්නසක් පිරිනැමුවේය. එහි ඇසළ පෙරහර සම්බන්ධයෙන් මෙසේ සඳහන් වේ.

“ … අවුරුදු මහලලයට ඇසළ පෙළහරට කැකුළු පැසිසාල් එක් සිය පණසක් පොල් සියයක් පාන් පූජාවට පොල් දාසක් හා රාජ භඬාගාරයෙන්ද සඳුන් අමු කපුරු පිනිදිය කපුරු අගරු හා වඩන්ට විසිතුරු වූ අනගි සළු තුනක් හා අවුරුදු පතා සුදුසු වූ සළු එක එක හා රන් තළි රන් තැටි රිදී තැටි රන් කරඬු රිදී කරඬු රන් කෙඩි රිදී කෙඩි රන් හි රන් දුනු රන්දොලි රුවන් බැඳි රන් මුදු රන් මිටුයෙදු ශෙවත චාමර රන් පිළි(ලු) මුතු කුඩ යනාදිව් සියලු පූජා භාඬයන් පුද කර වදාරමින් …” “ … ඇසළ පෙළහැර දවස්හි හෝ යම් කිසිවක්හු විසින් දෙවියන්ට පුද පඬුරුලිම් කෙරෙත් නම් ඊට ප්‍රථමයෙන් තුන් බෝධියට පූජා කරමින් ඔවුන් ලවා පසුව පින්…”

වර්ෂ 1618දී සමන් දේවාලයත්, සබරගමු විහාරයත් පෘතුගීසීන් විසින් විනාශ කර දැමූ පසු දෙවන රාජසිංහ රජු (1629-1687) පෘතුගීසීන්ට ප්‍රහාර එල්ල කර 1665දී යළි ඒ බිමේ සමන් දෙවොල ඉදි කරවූ බව ඉතිහාසයේ සඳහන් වේ. අද ඇති දෙවොල දෙවන රාජසිංහ රජු විසින් ගොඩනැඟූ එකක් බව ද පැවසේ. සියවස් ගණනාවක ඉතිහාසක් හිමි රත්නපුර මහ සමන් දේවාලයට යන කා හටත් මේ ඉපැරණි ගල් සන්නසත්, කැටයමත් අදත් දැක බලා ගත හැකිය.